Хаһыаттарга суруйбатаҕым ый буолан эрдэҕэ. Онон сорохтор бу кырдьаҕаспыт тоҕо ньимийэн хаалла диэн сэрэхэдийбит, кэтэспит да буолуохтарын сөп. Онуоха уһуннук балыыһаланан, эмтэнэн, син бэттэх кэлиэх курдук буолан эмиэ бу, санаам батарбакка, суруйарга ылыстым. Ону аан бастаан…
- * *
Ил Дархан этиититтэн саҕалыым
Ил Дархаммыт А.С.Николаев муус устар 26 күнүнээҕи нэһилиэнньэ ыйытыыларыгар хоруйдуур быһа эфииртэн биир суолга тохтуум. Балтараа чаас устата барбыт биэриигэ дьэллик ыттарга тиийэ араас ыйытыылар киирбиттэригэр Айсен Сергеевич толору хоруйдарын биэрдэ.
Арай киһи өйдөөбөтө ити син уһун кэм (90 мүн) устата тыа дьонун биир саамай сүрүн кыһалҕабыт сүөһү-сылгы иитиитин, тыа хаһ-н туһунан биир да ыйытыы иһиллибэтэ. Ама, биир даҕаны киһи, ыйыппатаҕа буолуо дуо? Барыта 200-кэ ыйытыы киирдэ диэбиттэрэ. Киһи итэҕэйбэт. Аҥардас мин өсөһөн туран чаас кэриҥэ тохтоло суох эрийэн син тиийбитим. Онуоха сахалыы саҥаран истэхпинэ дьахтар саҥата ыйытыыгын нууччалыы эт диэбитигэр быйыл т\хаһ-н сайдыытыгар барыта төһө үп көрүлүннэ уонна ити кэтэхтэртэн үүтү туппакка, ынахтарын төбөтүгэр 35-тии тыһ солк биэрии туох барыстааҕый диэн нууччалаан баллырҕаатым. Таарыччы эттэххэ, саха киһититтэн сахалыы ыйытар тоҕо табыллыбат? Төрүт тылбыт судаарыстыбаннай тыл буолбатах этэ дуо? Мантан да көстөр, сахабыт тылыгар ситэ суолта биэрбэппит. Киһи хомойор.
Төлөпүөнүм нүөмэрин ылан баран «күүт» диэбэтэ. Онтон, арааһа, холбуо суохтар диэн ытырыктата санаатым. Оннук даҕаны буолла. Мэлийдим.
Былырыын маннык быһа эфиргэ т\хаһ-н туһунан эмиэ биир да ыйытыы киирбэтэҕэ. Мин өр эрийсэн тиийбитим кэннэ эмиэ холбооботохторо. Ол туһунан «Быһа эфиртэн астымматым» диэн бу хаһыакка кыра ыстатыйа таһааттарбытым. Быйыл онтукам эмиэ хатыланна. Бээ эрэ, тоҕо холбооботохторо буолуой? Ону сэрэйэбин. Үөһэттэн т\х-гар сыһыаннаах ыйытыылары холбоомон диэн ыйыы (этии) баар буолуон сөп. Оннугар тахсар. Онтон оннук тоҕо ыйыы биэрэллэрий? Төрүт өйдөөбөппүн. Т\х-та улахан суолтата суох салаа дииллэрэ буолуо дуо? Буолуон сөп. Ол туохтан көстөрүй?
Үбүлээһин аччаан иһиититтэн
Ханнык даҕаны салаа сайдыыта сүнньэ үбүлээһинтэн тутулуктааҕа мөккүөрэ суох. Билигин тылбытыгар ол-бу демократия, сокуон диэбиппит иһин барыта кэриэтэ биир муҥур тойон эппитинэн салаллар тотолитарнай, олигархическай тутулга олорорбут сымыйа буолбатах. Арассыыйаҕа – президент, биһиэхэ – Ил Дархан туох диэбиттэрин биирдэ «мыык» диэбэккэ, сыыһа да буоллар, толорор аакка барар буоллубут. Холобур В.Путин пенсия сааһын уһатарга, бэйэтин үлэлиир болдьоҕун «обнуление» оҥорорго диирин кытта Төрүт сокуоммутун уларыта охсон кэбиспиппит.
Биһиэхэ былырыын Айсен Сергеевич үүт-эт аҥарын оҥорор кэтэх ыаллартан үүтү туппакка, ынах төбөтүгэр 35-тии тыһ солк биэрэргэ диэбитин биир да тойон-хотун, дьокутаат утары эппэккэ, бутуллан-булкуллан толорор аакка сылдьабыт. Бу дьаһал төһө сөбүн-сөтөгөйүн салгыы суруйуоҕум.
Ол иннигэр үлэлээн кэлбит муҥур тойотторбут, атын үлэлэрин төрүт ахтыбакка туран, кинилэр аҥардас т\х-гар хайдах сыһыаннаһан кэлбиттэрин туһунан эмиэ кылгастык ахтан ааһыым.
Маҥнайгы президеммит М.Е.Николаев сопхуостары ыһан иэдэттэ эҥин диэн дойҕохтору төрүт ылыммаппын. Кэнниттэн куолулуур чэпчэки. Аан дойдуга кыра, улахан алҕаһы, сыыһаны оҥорботох биир да киһи төрүү илигэ, төрүө да суоҕа диибин. Ханнык даҕаны киһи, ордук салайааччы сыанабыла кини сыыспытынааҕар таппыта, үтүөнү оҥорбута элбэҕинэн, кэскиллээҕинэн сыаналаныахтаах. Ол өттүнэн ыллахха ити үлүгэрдээх ыһыллыы-тоҕуллуу, этэргэ дылы, эстэр-быстар турукка тиийэбит, 90-с үлүгэрдэээх сылларга Михаил Ефимович хайдахтаах курдук күүскэ туруорсан Сахабыт өрөспүүбүлүкэтигэр сувернитеты ситиһэн, сахалар омук быһыытынан өрөйөн-чөрөйөн тахсыбыппытыгар тугунан даҕаны кэмнэммэт үтүөлээҕин умнар, суолтатын намтатар төрүт табыллыбат. Ону таһынан кини алмаастаан киирэр үптэн үгүөрүнү ылан төһөлөөх дьыалалары саҕалаабытын киһи ааҕан сиппэт. Михаил Ефимович т\х-тын даҕаны балачча өйүүр этэ. Ол курдук тыа дьонун кытта куруук көрсөрө, тирэх бааһынай хаһаайыстыбалары тэрийбитэ, чэпчэтиилээх кредиттэр бэриллэллэрэ, КП-лар иэстэрэ бөҕө сотуллара…
Манна биир бүччүм санаабын этэн ааһыым. Үгүстэр утараллара эрэбил. Арай, ыһыллыы кэнниттэн, Саха сирин үрдүнэн барытынан, биһиги чурапчылар курдук, бүттүүн чааһынай бас билиигэ киирэн бааһынай (фермер) хаһаайыстыбаларга арахсан баран, кинилэр араас холбоһуктарын тэрийбиппит уонна наар кинилэри өйөөбүппүт буоллар маннык таҥнары түспэппит эрэбил этэ. Мин онно төрүт саарбахтаабаппын.
Михаил Ефимович кэнниттэн олорбут В.А.Штыров т\х-тын балачча өйөөбүтэ диэн хаста даҕаны суруйан турабын. Ону хатылаабаппын. Кини т\х-н сайдыытыгар уопсай бюджет 13,4 %-гар тиийэ бэрдэрэн таҥнары түһүү тохтоон, өрө тахсыах курдук буолбуппут.
Онтукабыт ханна баарый? Бэйэлээтэр бэйэбит киһибит, тыа сирин сахата Е.А.Борисов муҥур тойон буолан баран т\х-тын үбүлээһинин 5,6%-ҥа тиийэ таҥнары түһэрбитэ, Штыров киллэттэрбит чэпчэтиилэрэ үксүлэрэ суох оҥоһуллубуттара, киилэ үүппүт тутуллар сыанатын 6(!) сылы быһа үрдэппэккэ турбута. Ол түмүгэр көрдөрүүлэрбит барыта күппүлүү барбыттара. Манна биир суолу төрүт өйдөөбөппүн. Ол туохтан? Егор Афанасьевич экономика билимин дуоктара буолар үлэтигэр т\х-н сайдыытыгар өрөспүүбүлүкэ бюджетын 15%-тан кырата суох үп көрүллүөхтээх диэн суруйбут эбит. Онтон дьыалатыгар?! Барыта төттөрү. Киһи кыбыста, хомойо эрэ саныыр.
Мин биирдэ суруйбутум курдук, өскөтүн Егор Афанасьевич, этэргэ дылы, сирэйин буорга анньан туран, тыатын сирин, сахалар төрүт дьарыкпытын сүөһү-сылгы иитиитин күүскэ өйөөбүтэ буоллар букатын ытыс үрдүгэр сылдьыа этэ диибин. Онтон кини тоҕо өйдөөбөтөҕө буолуой?
Салгыы Айсен Сергеевич былааска талыллыбыта икки аҥар сыл буолла. Этэр курдук, киһи туга ханныга биллэр кэмэ буолан эрэр. Мин атын эйгэлэргэ үлэтин-хамнаһын биир тылынан ахтыбакка туран кини, чуолаан, т\х-н сайдыытыгар улахан болҕомтону ууруо дии санаабытым. Хомойуох иһин, ол санаам ырааҕынан туолбакка иһэр диэн малтаччы этэбин. Тоҕо инньэ диибиний? Иннигэр суруйбутум курдук, дьыаланы үбүлээһин быһаарар. Ылан көрүөххэйин маннык сыыппаралары.
Былырыын, 2020 с. т\х-тын сайдыытыгар барыта 10 млд 900 мөл солк көрүллүбүт. Онтон быйыл төһө эмэ бюджет үбэ үрдээбитин үрдүнэн – 10 млд 700 мөл солк, ол аата 200 мөл. кыччаабыт. Ити уопсай үп 4,2(!)%-гар эрэ тэҥнэһэр. %-нан ыллахха хаһан да көрүллэ илик кыра %-н! Үбүлээһини аччата туран хантан улахан хамсааһын туһунан кэпсэтии барыай? Ил Дархаммыт икки сылтан ордук кэм устата тыа сирин, т\х-н боппуруостарыгар эттээх-сииннээх мунньаҕы ыыппытын, бааһынайдары, дьиҥнээх үлэ дьонун кытары илэ-бодо кэпсэппитин төрүт истэ иликпин. Оннооҕор ити 2 төгүл быһа эфииригэр т\х-н туһунан биир ыйытыы «киирбэтэ», хоруйдаммата. Ити кэнниттэн Ил Дархаммыт төрүт дьарыкпытыгар улахан болҕомто уурар диэххэ сөп дуо? Ону бэйэҕит сыаналаан. Аны дьэ…
35 тыһ ордуктара
Бу туһунан элбэхтик суруйдум. Ону өссө төгүл хатылыым.
Айсен Сергеевич бу саҥа киллэрбит механизымыгар киилэ үүт субсидията тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга 50 солк буолбута саамай сөптөөх. Үрдүүр да кэмэ кэллэ. Ама, хайа муҥун, бэйэлэрэ этэллэринэн 59 солк себестоимостаах үүтү, 6-с сылын 45 солк тута туруохтара дуо? Манна таарыччы Ил Дархаммыт саха төрүт боруода сүөһүтүн өйүүргэ ылсыбытын эмиэ хайгыыбын, биһириибин.
Онтон ити уопсай оҥоһуллар үүт, эт аҥарын оҥорор кэтэх ыаллартан үүтү туппакка ынахтарын төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк биэрии механанизмнар туһалаах, үчүгэй өрүтүнээҕэр итэҕэһэ, омсолооҕо быдан элбэх диэн куруук суруйабын, бигэргэтэбин.
Бу механизм кимиэхэ үчүгэйий, барыстааҕый? Биллэн турар, туох эрэ төрүөтүнэн үүт туттарбат дьоҥҥо халлаантан ынахтарын төбөтүгэр 35 тыһ солк түһэн кэлэрэ туох куһаҕаннаах буолуой? Ол эрээри кинилэр ахсааннара үүт туттарар бары ЛПХ-ртан, иһэ үлүннэҕинэ, 20 %-нын да ылаллара саарбах. Өссө кинилэртэн да туттарыахтарын баҕалаахтар аҕыйаҕа суохтара буолуо эрээри, соҕотуопсуктар кыайан тэрийбэттэриттэн туттарбаттар элбэхтэрэ чахчы. Холобур мин истэрбинэн Уус Алдан Арыылааҕын кэтэх ыалларыттан үүтү туппатахтара хаһыс да сыл буолбут. Үөһээ Бүлүүлэргэ даҕаны туттарбат ыаллар элбэхтэр курдук этэллэр. Мин саныахпар, баҕар сыыһарым буолуо эрээри, итинник үүт туттарбат дьон дэлби килииннээн, Айсен Сергеевиһы тылларыгар киллэрэн, бу омсолоох механизм олоххо киирэн эрэр быһыылаах диибин. Онтон бу дьаһал…
Омсото туохха сытарый?
Маҥнайгыта. Саамай сүнньэ. Былырыын өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 80(!) тыһ тонна курдук үүт туттарыллыбыт буоллаҕына быйыл онтон 23(!) тыһ тоннанан аҕыйах соҕотуопкаланара былааннаммыт. Ол барыта кэтэхтэртэн үүтү туппакка 1,2 млд солк курдук үп ынах төбөтүгэр бэриллэриттэн. Бээ, эрэ. Ити 23 тыһ тонна диэн төһө элбэх үүтүй? Ону өссө төгүл суоттаан көрүөхэйин эрэ. Киилэ арыы 24 киилэ үүттэн кэлэр. Оччотугар 100 киилэттэн – 4,2 кг, 1000 киилэттэн (1т) – 42 кг, 23 тыһ тоннаттан – 996(!) тонна ыраас ынах арыыта кэлиэ этэ. Баһаам арыы! Аны туран ити үүттэн төһөлөөх үрүҥ ас оҥоһуллуо, сибиинньэ иитиллиэ, ньирэй иһэн абыраныа этэй? Чэ, баҕар, сорох кэтэхтэр 10-20 солк туттарыахтара дииллэр даҕаны син биир кырата 15(!) тыһ тоннанан аҕыйах үүт соҕотуопкаланара буолуо. Тоҕо? Биһиэхэ үүт элбэҕэ туһата суох дуо?
Маны таһынан, куруук суруйарым курдук, былаан кыччаан соҕотуопсуктар эргиирдэрэ, киллэрэр үптэрэ аччыыра, кэтэхтэр бааһынай аатынан эбии туттара сатаан албын-көлдьүн элбиирэ, ЛПХ-р сүөһүлэрин боруодата мөлтүүрэ туох да мөккүөрэ суох. Холобур ыал үүт туттарбат, кытараатаҕына даҕаны 35 тыһ кэлэ турар буоллаҕына тоҕо үүттээх, кэҥкэлэй аһылыктаах, улахан боруода ынаҕы иитэ, сиэмэлэтэ да сатыаҕай?
Аны биир суолу төрүт өйдөөбөппүн. Ыал 35 тыһ ылбыт ынаҕын булгуччу өлөрүө суохтаах, тутуннаҕына ылбыт үбэ төттөрү ылыллар диэн күүстээх ирдэбил турбут. Тоҕо? Оччотугар бу дьаһал уһуннук бардаҕына ыал үүтэ-аһа аччаабыт кырдьаҕас ынаҕын көнньүнэн барыар диэри иитэ сылдьыахтаах дуо? Ону эдэр төрүүр тиҥэһэнэн солбуйара, эбэтэр үүттээх ынахха атастаһан, атыылаһан ылара тоҕо табыллыбат? Ол оннугар ыанар ынаҕын ахсаана булгуччу көҕүрүө суохтаах диэн көрдөбүл турара тоҕо табыллыбат этэй? Аны, кырдьык буоллаҕына, тойотторбут 35 тыһ солк ылбатахтар үүттэрин бааһынай нөҥүө 60 солк туттараллара көҥүллэнэр диэн буолбут. Оччотугар албыннааһын тахсыа суоҕа диэн эбии этиилээх. Күлүү гыммыт курдук. 35 тыһ аккаастаммыт дьон улуус аайы тарбахха баттанар инилэр. Чэ, холобур, харчыттан аккаастаммыт 2 ынахтаах ыал 60 солк туттарар буоллаҕына 35 тыһ ылбыт кинилэр аймахтара, доҕотторо, чугас ыаллара «көмөлөһүөхтэрэ» суоҕа дуо? Оччотугар албыннааһыҥҥа өссө суол аһыллар буолбатах дуо? Биһиэнэ барыта сиэри таһынан.
Маннык омсолоох дьаһаныы «үтүө» түмүктэрэ бэлиэр биллэн эрэр курдуктар. Сахастат көрдөрүүтүнэн бу сыл бастакы кыбаарталын түмүгүнэн былырыыҥҥыны кытта тэҥнээтэххэ т\х-н бородууксуйатын оҥорон таһаарыы 33,9(!) %-нан, ол иһигэр эт оҥоһуута 11,5%, үүт 2,7%-н, ынах сүөһү ахсаана — 1,3%-н, сибиинньэ – 15,1%-н, сылгы – 0,6%-н аччаабыт диэн буолла.
Онтон улахан тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга, букатын киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук, КРС ахсаана 24,9%, сибиинньэ – 18,7%, сылгы – 6,7% былырыыҥытааҕар аҕыйаабыт диэн суруллубут. Тугун сүрэй! Ама, алҕас ини. Аны ол иһигэр ити кэм устата 2020 с. биир ынахтан 266 киилэ, быйыл 330(!) киилэ ыанан көрдөрүү 64 киилэнэн улааппыт. Тоҕо буолуой? Төрүөтэ сэрэйиллэр. Ол дьону албынныырга күһэйиигэ сытар.
Маннык т\х-н көрдөрүүлэрэ тосту таҥнары түһүүлэрин түмүгэ муус устар 30 күнүгэр Ил Дархан мунньаҕар көрүллэн ТХМ-ҥа көннөрөр дьаһаллары ыларыгар сорудахтаммыт. Киһи сонньуйар эрэ. Сүрүн бородууксуйа – үүт соҕотуопкатын 1\3-нэн кэриэтэ (23 тыһ тоннанан) аччатар дьаһалы ылан баран оҥорон таһаарыыбыт тоҕо аччаата диэн соһуйбута, кэмсиммитэ буолар төһө сөбүй?
Мин, баҕарбатарбын даҕаны, чуолкай этэбин. Маннык омсолоох дьаһаныы уһаатаҕына т\х-тын таҥнары барыыта төрүт тохтуо суоҕа. Ол төһө бэрдий? Онтон…
Арай маннык дьаһаммыт буол
Быйыл үүт субсидиятыгар 4 млд солк арыый ордук үп көрүллүбүт. Арай ону, этэргэ дылы, «үөнэ-көйүүрэ» суох, чааһынай, бааһынай, тэриллиилээх диэн араарбакка барыларыттан киилэ үүтү 60 солк туппут буол. Оччотугар көрүллүбүт үпкэ биир солкуобай эбиллибэккэ эрэ 80(!) тыһ тонна үүт тааҕы-таах соҕотуопкаланыа этэ. Дьон барахсаттар төһө эрэ үөрэ-көтө үлүмнэһэн үүтү туттарыа, ый аайы хамнас курдук ботуччу харчы аахсыа этилэрий!? Мин үүтү туттарар быдан барыстаах, судургу диэн куруук суруйабын. Эмиэ хатылыым. Киилэ арыы 24 киилэ үүттэн кэлэр. Ити үүтү туттаран 1440 солк аахсан 3 киилэ курдук бэлэм арыыны, эбэтэр 2 киилэ арыыны таһынан бэлэм үрүҥ аһы (суораты, кефиры, сүөгэйи, быырпаҕы…) атыылаһыахха сөп. Ол иһин үрдүкү салалтабыт, Ил Түмэннэрбит, хаан-уруу ТХМ-т үүт-ас дэлэйэрин тоҕо баҕарбаттарын, утаралларын да диэххэ сөп, төрүт өйдөөбөппүн. Оннук буолбатах дуо? Чэ, түмүктүөххэ.
Түмүк
Түмүгэр син биир быһа эфииргэ Айсен Сергеевичкэ биэриэхтээх ыйытыыбын хатылыыбын. Быйыл т\х-гар көрүллэр үп хаһааҥҥытааҕар даҕаны таҥнары түстэ, тоҕо ити, мин саныахпар, дьону наар босхоҕо-бэлэмҥэ үөрэтэр, албынныырга күһэйэр, үүт соҕотуопкатын кыра аҥарынан аччатар, омсолоох механизм ылылынна? Бу ыйытыыбар хоруй бэриллибэтин билэбин эрээри син биир ыйытабын. Ити мин этэрим курдук барыларыттан 60 солк тутан үүт быдан элбиирэ туох куһаҕаннаах буолуо этэй?
Мин манна Айсен Сергеевичкэ соччо хомойо санаабаппын. Кырдьыгынан эттэххэ, кини наар үөрэҕи батыспыт, атын эйгэҕэ үлэлээн т\х-тан быдан ыраах буоллаҕа.
Т\х-н үбүлээһинин үрдэтэр туһунан туруорсар, омсолоох механизмы утары этэр биир даҕаны тойон-хотун, дьокутаат көстүбэтэҕиттэн сонньуйа, хомойо саныыбын. Тоҕо оннугуй?
Онтон маннык дьаһаныы сүрүн төрдө, туох да мөккүөрэ суох үөһээҥҥи салалтабыт, ордук Ил Дархаммыт кэлии ас-үөл дэлэй, т\х-та ночооттоох салаа диэн өйдөбүлтэн бу салааҕа ситэ суолта биэрбэттэрин содула буолар диэн чопчу этэбин. Дьэ, билбэтим. Бюджеттан баара суоҕа 4,2%-н, 10,7 млд солк көрөн баран, 27 млд суумалаах олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарыыны наһаа ночооттоох диэххэ сөп дуо?
Т\х-н сайыннарыы, сүөһү-сылгы иитиитэ бу – сахалар төрүт дьарыкпыт, тыа дьонун үлэнэн хааччыйыы, төрүт үгэстэрбит, тылбыт-өспүт өспөттөрүн сүрүн төрүөттэрэ буолалларын таһынан, олохтоох ас-үөл доруобуйаҕа олус туһалаахтарын хаһан өйдүүрбүт, ону өйдүүр салалта хаһан кэлэрин төһө өр кэтэһэрбит буолла?
Бүтэһигэр бу хаһыакка (29.04.21) Сунтаар Тойбохойуттан Модест Петров диэн киһи «Уйбаан Пономарев – дьиҥнээх норуот суруналыыһа» диэн олус күүркүтүүлээх да буоллар суруйуутугар махтанабын. Кини – сөпкө суруйар. Кырдьык, т\х-н анал института, төһөлөөх элбэх учуонай, туһааннаах тойон-хотун, исписэлиис ыһар буор курдук элбэхтэр даҕаны тоҕо эрэ тыа сирин, төрүт дьарыкпытын көмүскэһэн суруйар, туруорсар дьон тоҕо суохтарый, аҕыйахтарый?
Сахам дьоно! Бу сахалар биһиги олохпут төрдүн быһаарар сүрүн проблема туһунан кытаатан суруйун, санааҕытын этин, киэҥник тарҕатын диэн көрдөһөбүн.
Уйбаан Пономарев.
Чурапчы.