Өрөспүүбүлүкэ агропромышленнай холбоһуга төһө да уустук сыл аастар, балай эмэ ситиһиилэрдээх. Сыл устата 26,3 млрд солк. суумалаах тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата бэлэмнэммит.
Бу туһунан “Кыым” хаһыакка СӨ ТХМ миниистирэ Александр Атласов иһитиннэрдэ. Сүрүн өттүн эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабын. Хас биирдии сыыппара – тыа дьонун сыралаах үлэтин түмүгэ буоларын миниистир анаан бэлиэтиир.
Былырыыҥҥытааҕар үчүгэй көрдөрүү
Ордук ити дьиэ кыылларын иитии салаатыгар сыһыаннаах. 2022 сыл тохсунньутугар 180,9 тыһ. сүөһү, о.и. былырыыҥҥыттан 1,9 % үгүөрү – 73,5 тыһ. ынах баар буоларыгар суоттанабыт. 159,2 тыһ. таба баар, бу – былырыыҥҥыттан 1,1%-нан элбэх. Ону тэҥэ 18,3 тыһ. сибиинньэ уонна 904,8 тыһ. көтөр (+5,2%) иитиллэн турар.
Быйыл үүт баалабай ыама –162,0 тыһ. т. Үүт соҕотуопкатын былаана 0,9 % элбээн, 58 тыһ. т тахсыаҕа.
Сүөһү-сылгы уонна көтөр этэ тыыннаах ыйааһынынан 37,3 тыһ. т тэҥ. Бу – иннинээҕи сылтан 0,9 % үрдүк. Сымыыт бэлэмэ 5,1 % үрдээн, 140,8 мөл. уст. буолла. Эти элбэтиигэ түргэнник ситэр салаа бигэ тирэх буолла. Ол курдук, Дьокуускай, “Новай сопхуос” (Ньурба), “Сайсары” АУо (Нерюнгри) көтөрү иитэр фабрикалара нэһилиэнньэҕэ 76 тыһ. сымыыттыыр, эдэр кууруссаны батардылар. О.э. иннинээҕи сылтан 17,6 % элбэх. Хатастааҕы сибиинньэ комплекса уонна “Сибиир” ПТКФ 1,5-2 ыйдаах 3,8 тыһ. чооскуну батаран, 2020 сыл киэниттэн 5,3% элбэттилэр.
Племенной сүөһү атыыта
Быйыл тыа хаһаайыстыбатын племенной ыччат сүөһүнү-атыылаһыыга
128,2 мөл. солк. туһанныбыт: федеральнай үп –117,9 мөл. солк, өрөспүүбүлүкэттэн – 10,3 мөл. солк.
Племхаһаайыстыбалар 730 эдэр сылгыны, 237 ынах сүөһүнү, 25 сибиинньэни атыыластылар. О.э. Бүлүү «Тыымпы» ПК 50 кыһыл-эриэн боруода оттон Ленскэй оройуонун “Батамайдааҕы” ХЭУота Архангельскайтан 100 төбө холмогор туҥуй бургунаһы. “Покровскайдааҕы кыылы иитэр хаһаайыстыба” ХЭУо Татарстантан 400 кииһи аҕалла.
“Саха сүөһүтэ” ГКП Ньурба Куртах учаастагар саха боруода сүөһүтүгэр сайылыгы, Аканаҕа – хотону уонна Мэҥэ Хаҥалас Сыымаҕын Өргөннөөҕөр саха сүөһүтүгэр 100 сүөһүгэ суоттаммыт улахан хотон үлэҕэ киирдэ.
Федеральнай бырагыраамаҕа киирсэн
Ыал пиэрмэтин сайыннарыы бырагырааматынан Амма, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Горнай, Мэҥэ, Нам, Ньурба, Өлүөхүмэ, Сунтаар, Таатта, Уус Алдан, Хаҥалам, Чурапчы улуустарын 19 тыа хаһаайыстыбатын табаары оҥорооччута уопсайа 176,6 мөл. солк. ылла.
“Арграстартабынан” 118 сайаапка бырайыагы көмүскүүр түһүмэххэ киирбитэ. Куонкурус түмүгэр, 38 саҥа саҕалыыр бааһынай судаарыстыбаттан 127,5 мөл. солк. үбү ылла. Кинилэртэн 16-та үүт, эт хайысхалаах сүөһү иитиитин талбыт. 11 киһи сылгы иитэр, 5 бааһынай көтөрү иитэр, үс киһи үүнээйи салаатыгар үлэлиир. Ону таһынан хотугу табаны иитэр, балык салаатыгар уонна сир аһын хомуйан астыырга ылсыбыт дьон баар.
Үүнээйи салаата, от бэлэмэ
2021 с. уопсайа 46,7 тыһ. гаа бааһынаҕа т/х култуурата ыһыллыбыта. О.и. 10, 6 тыһ. гааҕа – туорахтаах култуура, 6,6 тыһ. гааҕа – хортуоппуй, 1,3 тыһ. гаа аһаҕас буорга үүнэр оҕуруот аһа, 28,2 тыһ. гааҕа – сүөһү-сылгы аһа буолар үүнээйи.
Биллэн турар, кураан уонна ойуур-ходуһа умайыыта суола-ииһэ суох ааспата.
ТХУлар чахчыларынан, 9,7 тыһ. гааттаан, ортотунан, биир гааттан 10,5 ц үүнүү ылыллан, уопсайа 10,3 тыһ. т туорахтаах култуура хомулунна. Ити – нннинээҕи сылтан 12% бырыһыан үгүөрү.
6,5 тыһ. гааттан быйыл 58,6 тыһ. т хортуоппуй кэллэ. Иннинээҕи сылтан 18 % аҕыйах үүнүү. О.э. гааттан, ортотунан, 89,8 ц.
25,2 тыһ. т оҕуруот аһа үүннэ. Баалабай хомуур кээмэйэ гааттан 133,8 ц буолбут. Тэҥнээн эттэххэ, 2020 с. – 186,7ц/га этэ.
Үүнээйи салаатын тупсарыы, оҥорон таһаарыы эбийиэктэрин тутуу чэрчитинэн, Фомин А.К. КФХ Сэргэ Бэскэ 500 т оҕуруот аһа уурар саҥа тутууланна. «Якутоптторг» АУо 2,5 тыһ. т хортуоппуй уурар тутууну тупсарар үлэ иккис түһүмэҕин ыытта.
«Саюри» ХЭУо сылы эргиччи үлэлиир, 1,2 гаалаах тэприлииссэтин үһүс уочарат тутуутун иккис түһүмэҕэ түмүктэннэ. Бырайыактаммыт кыамтатыгар тахсан, биир сылга үүннэрэр бородууксуйата 2,5 тыһ. т диэри улаатыа, үүннэрэр көрүҥэ эбиллиэ. Х-р, кыһыннары клубника үүннэриэхтэрэ. Тэпилииссэ толору күүһүнэн үлэлээтэҕинэ Дьокуускай оҕуруот аһыгар наадыйыытын 25–30% хааччыйыахтаах.
Сүөһү-сылгы аһын бэлэмин бырагыраамата
Быйыл сүөһү аһын бэлэмигэр хаттыгас бырагыраама үлэлээбитэ 5-с сыла. Кыттааччы сыллата эбиллэн, үбүлээһинэ да үрдээн, өрөспүүбүлүкэ уонна улуустааҕы бүддьүөттэртэнн 200 мөл. солк. тахса үп туттулунна.
Бастакы сыл 9 оройуон киирбит эбит буоллаҕына, билигин 16 улуус кыттар. Кинилэр 2 тыһ. т киирэр 6 сиилэс дьааматын, 6 от уурар тутууну туттулар. 259 км уһуннаах күрүөнү тутулар. 553 гаа быраҕыллыбыт бааһынаны чөлүгэр түһэрдилэр. Сири оҥорорго туттуллар 70-тан тахса тиэхиньикэни, тэрили атыыластылар.
Быйыл 1,49 тыһ. гаа быраҕыллыбыт бааһына эргииргэ киирдэ, тыа хаһаайыстыбатын 11,4 тыһ. гаа сирэ лиманнай сиигирдиигэ киирдэ. Халаан уута ылбыт 5 тыһ. гаа сириттэн ууну таһаарыы, куурдуу үлэтин ыыттылар.
Ньурбаҕа Чаппандатааҕы “Суптурҕан” шлюз-регуляторын хапытаалынай өрөмүөнүн, Өлүөнэ-Туора Күөл уу турбатын “Роса” носуостаах ыстаансыйатын өрөмүөнүн 1-кы түһүмэхтэрэ бүттэ. Инвестбырагыраама иһинэн Хорообуттааҕы 3 №-дээх лиманнай сиигирдэр тиһик шлюһун тупсардылар.
ТХПоКтары бөҕөргөтүү
Тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэрин материальнай-тэхиниичэскэй базаларын хаҥатыыга, астыыр тэрили, тиэхиньикэни ылыналларыгар, дьоҕус идэһэлиир сыахтары оҥостоллоругар үлэлэһэбит. “Амма”, «Дүпсүннээҕи», «Якутнацпродукт», «Бөртө-Ас», «Чурапчы», “Яна-Продукт” кэпэрэтииптэргэ субсидия быһыытынан, быйыл уопсайа 44,8 мөл. солк. грант ананна. Кинилэр 14 саҥа үлэ миэстэтин арыйдылар, бэлэмнээн батарар астарын 8% үрдэттилэр.
Хоту, Арктика улуустарыгар аһы-үөлү тиэрдии
Бырабыыталыстыба 17.02.2021 с. 120-р №-дээх уурааҕар олоҕуран, 7 096,8 т социальнай суолталаах табаары хоту уонна Арктика улуустарыгар илдьэр сорудахтаммыппыт. О.э. 320,5 т т/х бородууксуйатын, 687,6 т оҕуруот аһын тиэрдиэхтээх этибит. Билигин былаан 143,6 % куоһаран, 10 194,4 т тиэрдэн олоробут: 454,6 т араас аһы-үөлү уонна 716,4 т оҕуруот аһын, хортуоппуйу (104,2%). Уу суолун баттаһа, «Якутоптторг» АУо рефрижатордара антахтан төннөллөрүгэр 910 т балыгы аҕаллылар.
Тыа сирин кэлимник сайыннарыы
Бу социальнай бырагыраама иһинэн, Чурапчы Килээҥкитигэр 90/25 миэстэлээх оскуола-сады туттаран, үлэҕэ киллэрдибит.
Хатылы нэһилиэгин Харбала-1 бөһүөлэгэр 32 учаастактаах “Сайдыы” түөлбэни бэлэмнээтибит. Гаас, уу ситимэ тардылынна, олорорго табыгастаах инфраструктура баар буолла. Манна бүддьүөт үлэһиттэрэ уонна элбэх оҕолоох ыаллар дьиэ туттаары, кэтэх хаһаайыстыба тэринээри 15 учаастагы атыыластылар.
Нам улууһугар былааннаммыт биэс эбийиэктэн түөрдэ быйыл үлэҕэ киириэҕэ. Ол курдук, Бөтүҥ Бүтэй Үрдэ бөһүөлэгэр ФАП аһыллыа. Тустаах тутууга 12,1 мөл. солк. үп көрүллүбүтэ. АКЦ (култуура киинэ) өрөмүөнэ түмүктэнэн эрэр. Модут Тумулугар – 2 кэтэх тутуу, Хамаҕатта Кириэс Кытылыгар кулууп өрөмүөнэ бүтээри турар.
Биир улахан, үс сыл тутарга былааннаабыт бырайыакпыт – Бартыһаан сэлиэнньэтигэр 50 ИЖС-таах Мымах кыбаарталын тутуу. Быйыл итиннэ 45 мөл. солк. көрүлүннэ.
Сыыппара технологиятын олоххо киллэрии
Дойду бэрэсидьиэнин 2018 уонна 2020 сыллааҕы 474 №-дээх ыйаахтарыгар олоҕуран, экэниэмикэ уонна социальнай эйгэ, о.и.судаарыстыбаннай салайыытыгар кэлим сыыппара сайдыытын киллэрэр сыалтан, Ил Дархан Айсен Николаев бу дьыл атырдьах ыйын 19 к. сайдыы анал Тосхолун бигэргэтэн турар. Онно 15 тутаах хайысха чопчуламмыта. Ол иһигэр тыа хаһаайыстыбатан салаата. Бу Тосхолу оҥорууга ТХМ көхтөөхтүк кытынна.
Быйыл ТХМ сүөһү иитэр хаһаайыстыбалар үбүнэн чэбдигирдиигэ субсидия ыларга анаан ыытар сайабылыанньаларын көрөргө уонна быһаарыы ылылларыгар анаан, «Учет бюджетных средств, предоставленных сельхозтоваропроизводителям в форме субсидий» диэн бырагырааманы туһанан докумуоннар эргиирдэрин автоматизированнай тиһигин үлэҕэ киллэрдибит. Көдьүүстээҕэ көстөн, салгыы туһанар, ону ааһан “Тыа хаһаайыстыбатын табаары оҥорооччутун Тус кэбиниэтэ” диэни эбэр соруктаахпыт. Оччотугар биһиги табаары оҥорооччуларбыт кэлэ-бара сатаабакка, сүрүнэ, интэриниэт ситимэ баар буолла да, судаарыстыба өйөбүлүн ылаааччылары талыы куонкурсугар эрэйэ суох сайаапкалаһар кыахтаныахтара. Докумуоннара ханна тиийбитин, туох быһаарыы ылыллыбытын көрө олоруохтара. Куонкуруска кыайар түгэннэригэр, түһэрсэр сөбүлэҥнэригэр электроннай сыыппара илии баттааһыны (ЭЦП) миэстэтигэр олорон, ыытар кыахтаналлар.
Быйыл сүөһү иитэр хаһаайыстыбалар үбүнэн чэбдигирии субсидиятыгар киирсэллэригэр Тус кэбиниэти кытта ити тиһиги туһаммыттара олус табыгастаах этэ. 199 сайаапка киирбититтэн, 188 хаһаайыстыба ЭЦП туһанан Сөбүлэҥ түһэрсибитэ.
Ону тэҥэ отчуоттарын бырагыраамалаах сириэстибэ көмөтүнэн ЭЦП-ны туһанан, сыл 1-3 кыбартааллааҕытын ыытан олороллор. ТХМ 2019 сылтан саҕалаан буҕаалтыр учуотун оҥорууга “Обланчай” тиһиги туттар.
Былырыын Амма улууһуттан 10 пилотнай хаһаайыстыба киирбитэ. Күн бүгүн кинилэр хаһаайыстыбаларын кыбартааллааҕы, сыллааҕы отчуоттарын “Облачнай” технология көмөтүнэн ыыталлар. Быйыл Мэҥэ Хаҥалас уонна Бүлүү улууһуттан уоннуу хаһаайыстыба ити тиһиккэ холбосто.
Бырайыак түмүгүнэн хаһаайыстыбалар учуоттуур функциялара саҥа автоматизированнай тиһиккэ киллэрии үлэни тэтимирдэ. 2022 сылтан бу тиһиги бүттүүн туһаныыга киллэрэри былаанныыбыт.
“Көмүс күһүн –2021” уонна тыа дьахталларын сэминээрэ
Төһө да хамсык хааччаҕа да мэһэйдээтэр, Бүтүн Арассыыйатааҕы быыстапкаҕа бэлэмнэниини эрдэттэн саҕалаабыппыт. Саха сириттэн кыттыбыттар 10 кыһыл көмүс, 7 үрүҥ көмүс мэтээллээх эргиллибиттэрэ. Ол курдук, “Үрдүк хаачыстыбалаах аһы бэлэмнээччи” куонкуруска Ленскэй “Батамайдааҕы” ХЭУо сымнаҕас уонна кытаанах сыырдара уонна үрдүк 55 % сыалаах сүөгэйэ көмүс мэтээллэммитэ. Ону тэҥэ «Заморщикова А.Н.» ИП КФХ мүөтэ – кыһыл көмүс, 5 чэйэ үрүҥ көмүс мэтээли ылбыттара. АПК салаатыгар аччыгый уонна орто урбааны сайыннарыыга көмөтүн иһин, “Тыа хаһаайыстыбатын кэпэрээссийэтин уонна пиэрмэрдэрин өйүүр кэмпитиэнсийэлээх киин” кыһыл көмүс мэтээллээх эргиллибитэ.
“Племенной уонна табаарынай сүөһү иитиитигэр үрдүк көрдөрүү иһин” куонкуруска – «Кладовая Олекмы» ХЭУо уонна «Тумул» ТХПК, сылгыны үөрдээн иитиигэ – Чурапчы “Кулаада”, Ньурба “Чаппанда” кэпэрэтииптэрэ кыһыл көмүс мэтээли ылбыттара. Таба салаатыгар – “Өлөөннөөҕү” МУП.
Сэтинньигэ ТХМ “Т/х аһын-үөлүн бэлэмигэр уонна чөл көлүөнэ улаатарыгар аграрник дьахталлар оруоллара” сэминээр-мунньах буолбута. Тэрээһин чэрчитинэн АПК туруу үлэһит дьахталларын туһунан “Горжусь своей профессией” кинигэ сүрэхтэммитэ.
АПК тэрилтэлэригэр буҕаалтыр учуотун, отчуотун оҥорууга методическай көмө тиһиктээхтик оҥоһуллар. Министиэристибэбит быйыл үп-экэниэмикэ туругун туһунан 2020 сыллааҕы отчуоту оҥорууга Арассыыйа эрэгийиэннэрин ортотугар 2-с миэстэни ылбыта.
Бу ситиһии барыта министиэристибэ бырабыыталыстыбаны, Ил Дарханы уонна да атын министиэристибэлэри, биэдэмэстибэлэри кытта ыкса уонна бииргэ үлэлэһэрин уонна тыа сирин үлэһит дьонун сыралаах үлэтин түмүгэр ситиһиллэр.
Махтанан туран, Саха сирин олохтоохторун, тыа хаһаайыстыбатын бары үлэһиттэрин, бэтэрээннэри кэлэн иһэр Саргылаах саҥа дьыл бырааһынньыгынан эҕэрдэлиибин! Бары үтүөнү, сырдыгы баҕарабын!
Ист: «Кыым» хаһыат