Атырдьах ыйын 2 күнүгэр Покровскай куоракка улууспут баһылыга Олег Иринеев, «Эркээни хочото: Урутаан сайдыы сирэ» диэн кэскиллээх мунньаҕы иилээн-саҕалаан ыытта. Мунньахха Саха өрөспүүбүлүкэтин экономикаҕа миниистирин солбуйааччы Александр Афанасьев, департамент салайааччытын солбуйааччы Иннокентий Климентов, Хаҥалас улууһун тыатын хаһаайыстыбатын департаменын салайааччы Николай Иванов, нэһилиэктэр баһылыктара, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин салайааччылара кыттыыны ыллылар.
Сүбэ мунньах саҕаланыытыгар Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет Өктөмнөөҕү филиалын дириэктэрин эбээһинэһин толорооччу Федор Тимофеев Татарстан өрөспүүбүлүкэтигэр Казань к баран, «Агробиотехнопарк» үлэтин уопутун көрбүттэрин-билбиттэрин видеопрезентациянан билиһиннэрдэ.
Эркээни хочотугар Төхтүр, Өктөм (Чапаев), Дьэр уонна Нөмүгү нэһилиэктэрэ төбүрүөннээн олороллор.
Нэһилиэктэргэ социальнай эбийиэктэр – оҕо уһуйааннара, оскуолалар, биэлсэр-акушер пууннара, култуура уонна спорт эбийиэктэрэ, «Наука аччыгый академията» научнай үөрэх Киинэ, Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет Өктөмнөөҕү филиала, М.Г. Сафронов аатынан Тыа хаһаайыстыбатын Дьокуускайдааҕы научнай-чинчийэр институт опытнай учаастага «ВИК АРТ» ХЭТ, «Туймаада» ФАПК салаата үлэлииллэр. Итини таһынан, 3 тыа хаһаайыстыбатын тэрээһиннээх хаһаайыстыбалара, 39 бааһынай хаһаайыстыбалар, 963 кэтэх хаһаайыстыбалаахтар бааллар.
Тиийинэн олоруу алын кээмэйэ дохуоттаах кэтэх хаһаайыстыбалаах дьон 549-тар ол эбэтэр 27 бырыһыаннара. Үлэлиир кыахтаах 315 киһи (9 %) тустаах дьарыга суох. Хочо олохтоохторун хаһаайыстыбаларыгар барыта3 632 төбө сүөһү, ол иһигэр 1 266 ыанар ынах, 5 513 төбө сылгы, ол иһигэр 2 687 төбө биэ баар. Эркээни хочото тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга кыаҕа улахан уонна Дьокуускай куорат аграрнай хайысхатыгар быһаччы кыттыһар кыахтаах.
Мунньахха Саха өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэҕэ миниистирин солбуйааччы Александр Афанасьев сүрүн этиини оҥордо: Онно сүрүннээн бу иннинэ Эркээни хочотугар буолбут элбэх көрсүһүүлэр, кэпсэтиилэр 8 хайысхалаах бырайыактарынан барбыттарын эттэ. Ол курдук, сүөһүнү идэһэлиир сыаҕы арыйыыны (инникитин эт астары, полуфабрикаттары оҥорон таһаарыы), быраҕыллыбыт бааһыналары чөлүгэр түһэриини, оҕуруот аһын харайар маҥхааһайы тутууну, уһун болдьоххо үлэлиир тэпилииссэ саҥа комплексын тутууну, сир аһыттан барыанньалары, сироптары оҥорууну, олордуу үүнээйилэри тарҕатан олоххо киллэриини, хортуоппуй элитнэй уонна репродукцияламмыт сиэмэлэрин, туораахтаах култуураны, сүөһү аһылыгын оҥорон таһаарыыны, үүт астары оҥорор сыаҕы тутууну чорботон бэлиэтээтэ.
Бу барыллартан ордук, «ВИК АРТ» ХЭТ «Сүөһүнү идэһэлиир сыах» (инникитин эт астары, полуфабрикаттары оҥорон таһаарыахтаах) инвестиционнай бырайыак бэлэмин иһитиннэрдэ. Сыах биир сменаҕа 40 төбө сүөһүнү идэһэлиэн, астыан сөп. Итини таһынан сменаҕа 5 т тиийэ эт астары, полуфабрикаттары астыыр кыамталаах буолар. Бу бырайыак 2022-2023 сс олоххо киириэхтээх. Ханна да урукку холкуос, сопхуос саҕанааҕы ходуһалар, бааһыналар, мэччирэҥнэр дулҕаҕа, куобах уоһугар, кыһыл талахха былдьаппыт сирдэрэ олус элбэх.
Биир хамсатыылаах инвестиционнай бырайыагынан «Быраҕыллыбыт бааһыналары чөлүгэр түһэрэр үлэлэри ыытыы», маны көҕүлээччинэн «Nord seed» ХЭТ МТ буолар. Кини сыалынан-соругунан Алар учаастагар 2026 сылга дылы өр сыллаах үүнээйини 250 гектарга, ол иһигэр 220 гаа иэннээх сиргэ өр сыллаах үүнээйи үрдүк репродукцияламмыт сиэмэлэрин үүннэриигэ суоттанар. 50 туонна сиэмэни, ол иһигэр 2,2 т сүөһү аһылыгар барар бобовай үүнээйини ыһыы киирэр. Бу бырайыак СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин,бааһыналары туһаҕа таһаарыыга ороскуоттарын толуйууга тус сыаллаах субсидияларын кытыннаран олоххо киллэриэхтэрэ. Салгыы, «Сир аһыттан барыанньалары, сироптары оҥоруу, отонноох үүнээйилэр култуураларын олордуу, тарҕатан олоххо киллэрии» инвестиционнай бырайыагы билиһиннэрдэ. Бу бырайыагы көҕүлээччинэн М.Г. Сафронов аатынан ТХДьНЧИ, быһа барыллаан 300 лиитэрэ барыанньаны уонна 150 л сиробу, 500 уст үүнээйини сылга олордуохтара. «Наука» ХЭТ көҕүлүүр бырайыагынан «Хортуоппуй элитнэй уонна репродукцияламмыт сиэмэлэрин, туораахтаах култуураны, сүөһү аһылыгын оҥорон таһаарыы» буолар. Уһулуччу элита уонна репродукцияламмыт хортуоппуй сиэмэтин 500 т туораахтаах култуураны — 60 т уонна сүөһү аһылыгар 40 оҥорон таһаарарга сыалланаллар.
Маны таһынан, 4 потенциальнай инвестиционнай бырайыактар: «Nord seed» ХЭТ көҕүлээбит
«Уһун болдьоххо үлэлиир тэпилииссэ саҥа комплексын тутуу» уонна «Оҕуруот аһын харайар маҥхааһайы тутуу» бырайыактара, «ВИК АРТ» ХЭТ «Үүт собуотун тутуу» уонна «Наука аччыгый академията» Научнай үөрэтэр Киин көҕүлүүр «Тэпилииссэ комплексын уларытан оҥоруу» барыллара бааллар. Бу бырайыактары олоххо киллэрэр инниттэн, көҕүлээччилэр сомоҕо быһаарыныылары ылыныахтара. Эркээни хочотун нэһилиэктэригэр 100 үлэ саҥа миэстэтэ тахсыаҕа.
Тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн кыраны ылар дохуоттаах, хаһаайыстыбалаах дьон ахсаана 10% кыччыаҕа.
Дьокуускай к нэһилиэнньэтигэр олохтоох бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйатын батарыы уопсай сабардама 0,94% улаатыаҕа. Киин куораппытыгар Дьокуускайга дьон-сэргэ олохсуйа кэлиитэ элбииринэн, Хаҥалас улууһун уонна Дьокуускай куорат социальнай эйгэлээх тэрилтэлэрин олохтоох бэйэ бородууксуйатынан, итии аһылыгынан хааччыйыахтара. Өлүөнэ эбэни туоруур муоста тутуута түмүктэннэҕинэ аһынан-үөлүнэн илин эҥэр улуустары хааччыйар кыах үөскүөҕэ.
Мунньахха нэһилиэк баһылыктара, хаһаайыстыбалар салайааччылара кэпсэтиигэ көхтөөхтүк кытыннылар, санааларын үллэһиннилэр. Улууспут бааһынай хаһаайыстыбаларын (фермердэрин) уонна тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрин Ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта, хортуоппуй үүннэрээччи Розалия Петрова бу курдук этиилэри киллэрдэ.
диэн бырагыраамалар курдук, “Сельский труженик” диэн тыа сирин эдэр үлэһиттэрин көҕүлүүр бырагыраама наада. Оччоҕо бу дьон тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга, бааһынай хаһаайыстыбаларга ирдэбил да, эппиэтинэс да быһыытынан үлэлиэхтэрэ этэ. Тыа хаһаайыстыбатын салаатын үрдүк да, орто да үөрэхтэрин элбэх ыччат бүтэрэр. Ол гынан баран үгүс инженер, мэхээнньик идэлээх тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин исписэлиистэрэ тахсаллар да, тыа сиригэр дьиҥ үлэлиир эдэр тырахтарыыс, мэхэньисээтэр, биригэдьиир суох.
Тиэхиньикэни көрөр-истэр өрөмүөннүүр (МТС) наадалар.Биир сүрүн кыһалҕанан оҕуруот аһын сүбүөкүлэни, моркуобу, хаппыыстаны уонна хортуоппуйу үүннэриигэ үрдүк үүнүүнү ылар туһугар бааһыналарга мэлдьи ууну куттарыы, ыстарар үлэлэр ирдэнэллэр. Ол инниттэн уу ыстарар ситими хаһаайыстыбаларга тардыы хайаан да наада. Маны эбиэс ыһыллыбыт бааһыналарыгар эмиэ ыстарар тэрил наада. Оччотугар сайын устата иккитэ охсон ылан, икки бүк элбэх сүөһү аһылыгын бэлэмниир кыах үөскүө этэ. Уу ыстарар ситим тэрилин ыларга дьиҥинэн наһаа улахан үп да ирдэммэт, -диэтэ Розалия Петрова.
Инвест бырайыактар олоххо киирэр түгэннэригэр туһалаах уонна көдьүүстээх түмүктэри күүтэбит. Улууспут баһылыга Олег Иринеев мунньах түмүгүнэн санаатын бу курдук эттэ : — 2019-2020 сс. саҕалаан Эркээни хочотугар тыа хаһаайыстыбатыгар болҕомто уурар туһунан кэпсэтиилэр барбыттара. Билигин Саха өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэҕэ министиэристибэтэ бу бырайыагын Ил Дархан Айсен Николаев иннигэр көмүскүөхтээхтэр. Биһиги манна резидент быһыытынан үлэлии сылдьар дьоннордоохпут. Ол курдук, “NHZ Group”производственнай хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Вячеслав Нестеров бэйэтин бырайыагын бэлэмнээн, СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлиттэн Андрей Тарасенкоттан быһаччы сорудахтар тиийэн тураллар. Ол быһыытынан быйылгы сылтан үлэ-хамнас саҕаланан, 2023 сылга үлэҕэ киириэхтээх. Итини тэҥэ оҕуруот аһын, хортуоппуйу, отонноох үүнээйилэр култуураларын үүннэрии, сир үлэтин сөргүтүү, сүөһү-сылгы иитиитэ буоллун
бу хайысхаларга урбаанньыттар, бааһынай хаһаайыстыбалар уонна үлэлии сылдьар тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар киириэхтэрэ. Биһиги бэйэбит улууспут өттүттэн үүнэр сылга үбүлээһини толкуйдуохтаахпыт. Бу бырагыраамаҕа киирбит дьоннор бырыһыаннаах кирэдиити ылыыга,
СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин субсидияларыгар киирсиигэ инники күөҥҥэ сылдьыахтара. Сир нолуогар, сири түүлэһиигэ онтон да атын хайысхаларга ылсан бу бырагыраамаҕа киирсэн үлэлиир дьоҥҥо чэпчэтиилэри оҥоруохтаахпыт.
Өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар сүрүннээн тырааныспар, дьиэ-уот, баай-дуол нолуогун кыччатыыга биһиги бэйэбит этиилэрбитин киллэрдибит. Мин санаабар балаҕан уонна алтынньы ыйдарга барыта быһаарыллан, биллэн, биһиги урбаанньыттарбыт сөптөөх үлэни ыыталларыгар сүрдээх улахан көмөлөр оҥоһуллалларыгар үлэ-хамнас барыаҕа.Хамсааһын саҕаланна, олохпутун тупсарыахха, кэскиллээххэ эрэниэххэ!
Уйбаан УЙГУУРАП, газета «Хангалас»: https://xn--80aaaaaqpp6as1cq2a.xn--p1ai/article/66946
СӨ Бастакы Бирисидиэнэ М.Е.Николаев Эркээни хочотун Бастакы инвестиционнай форумугар этиитэ. 2019 с. балаҕан ыйын 26 к.
СӨ экэниэмикэтин миниистирин солбуйааччы Александр Афанасьев 2022 с. ыам ыйын 21 к. Эркээни хочотун бырайыагын туһунан этиитэ.