Бу бар дьон көҥүл хаһыата «Туймаадаҕа» мин ыстатыйаларбын ааҕар дьон билэҕит. Суруйууларым үксүлэрэ биһиэхэ т/х-н сайдыытын, итэҕэстэрин уонна онтон хайдах тахсыахха сөбүн туһунан буолааччылар. Онуоха сүөһү, сылгы ахсаанын, эти-үүтү элбэтии биир сүрүн төрүөтүнэн чааһынай бас билиигэ күүскэ киирии буолар диэн куруук бигэргэтэбин. Ону сөбүлээччилэр, утарааччылар даҕаны аҕыйаҕа суохтар. Ону быһааран көрүүм.
Мунна быһа сытыйбыт.
Бу хыһыакка Уус-Алдан Курбуһаҕыттан Гаврил Васильев диэн киһи «Судаарыстыба көмөтүнэн баччаҕа кэллэхпит» (30.12.20) диэн дьо5ус ыстатыйатыгар миигин кэтэ5инэн олорууну күүскэ өйүүр диэн улаханнык сэмэлээбит.
Онно кини: — Кэтэхтэр норуоту аһаппаттара чуолкай. Сороҕор уорбалыах санаам киирэр, бу Пономарев билэ-билэ дьону соруйан буккуйар – диэн букатын миигиттэн кэлэйбитин биллэрбит. Ол кэннэ биир дьиэ кэргэн төһө уһуннук туох да механизацията суох, хотоҥҥо биир өрөбүлэ суох сааһын тухары туруулаһыаҕай? Сут-кураан дьылларга хайдах оттуой-мастыай диэбит курдук кэтэх хаһаайыстыбаны тутуу букатын барса суоҕун, кэтэҕинэн олорон, ол аата чааһынай бас билиигэ киирии сыыһатын, уопсай бас билиилээх улахан хаһаайыстыбалары эрэ өйүүр сөптөөҕүн курдук өйдөбүлү биэрбит.
Онтон Федот Харитонов диэн киһи Саҥа Дьыл иннигэр: — Бу Пономарев кэтэхтэри өйөөн баалынайынан саах состороору мунна быһа сытыйар. Өссө сүөһүтэ суох эрээри уктарбыт ходуһатын арендаҕа биэрэн босхо эмис эти эмэр – диэн миигиттэн аһара кэлэйбитин, албыннаан аһыыр киһинэн аахпыта бассаап ситиминэн киэҥник тарҕаммыта. Хата, уоруйах диэбэтэх.
Итинтэн мин соччо өһүргэммэппин. Ким барыта бэйэтин таһымынан тугу суруйара, этэрэ сөп. Ол эрээри дьону онно суоҕунан холуннарар, баһааҕырдар ханнык даҕаны киһи саамай мөлтөх хаачыстыбата, сиэрэ суох быһыы. Холобур мин 80-мун аастым даҕаны муннум «сытыйа илик». 1992с. дойдубар Кытаанахха сэбиэттии олорон баҕа өттүбүнэн бааһынайдыы барарбар туох даҕаны паайга тиксибэтэҕим. Билигин сүөһүм, ходуһам да суох. Онон босхо эмис эти «эмпэппин».
Чэ, ити хааллын. Ол эрээри, хаһан даҕаны дьону мээнэ сэтэриир, сымыйанан баһааҕырдар, үөҕэр сэттээх-сэлээннээх буолар диэн өбүгэлэрбит этиилэрин өйдөтүөм этэ. Ол кэннэ бары даҕаны суругунан, бассаабынан үөхсэргитин тохтотуоххутун сөп этэ.
Кэтэхтэр аан дойдуну аһаталлар.
Ити кэтэхтэр норуоту аһаппаттара чуолкай диэн этиини ырытыаҕын. Бу – букатын сыыһа этии. Онно аҕыйах холобурда аҕалыым. Историяттан саҕалыахха.
Маҥнайгы Аан дойду, гражданскай сэриилэр (1914-1922сс.) кэннилэриттэн Россия букатын эстэн, норуота хоргуйар турукка тиийбитэ. Онуоха В.И.Ленин саҥа экономичэскэй политиканы (НЭП) киллэрэн, сири-дойдуну биирдиилээн ыалларынан түҥэтэн, кэтэҕинэн олорон аҕыйах сылынан ас-үөл аһара дэлэйэн, тас дойдуларга, Англияҕа тиийэ атыылыыр буолбуттара.
Саха сиригэр холкуостааһын иннигэр 500 тыһ. кэриҥэ саха боруода ынах сүөһүнү кэтэх ыаллар биир тойоно-хотуна суох иитэн олорбуттара, норуоту аһаппыттара.
Онтон И.В.Сталин саҕана, 30 сыллар саҕаланыыларыгар кэтэхтэр сүөһүлэрин, сирдэрин күүс өттүнэн кэриэтэ босхо холкуостарга холбообуттара. Эбиитин ССРС үрдүнэн арыый сэниэтийбит бааһынайдары (кэтэхтэри), оҕолору-уруулары барыта 5 мөл. киһини, туох баар баайдарын-дуолларын буор-босхо былдьаан ылан, ый-күн ыһыаҕа оҥорбуттара. Бэйэлэрин кулаах оҥортоон хаайыыга симпиттэрэ, сыылкаҕа ыыппыттара. Россияҕа т/х-н кэхтиитэ онтон саҕаламмыта.
Сопхуостар саҕана үп-харчы бөҕөтө кутуллан син үлэ барар курдуга эрээри, тыа маҕаһыыннарыгар эт-арыы букатын атыыламматын кэриэтэ этэ. Дьон үксэ аҕыйахтыы да буоллар кэтэх сүөһүлээх буоламмыт эти-арыыны амсайарбытын өйдүүр инигит.
90-с сыллар саҕаланыыларыгар киилэ эти, арыыны атыылаһаары халыҥ уочарат бөҕө буолара. Улахан хоргуйуу тахсыаҕын омук аһа-таҥаһа кутуллан абыраабыта.
Онтон 1998 с-х дефолт, харчы сууллуутун кэнниттэн тастан киирбит ас-таҥас аһара ыараан, иэдэйэ сыспыппыт. Ону М.Е.Николаев ыал экономиката диэни киллэрэн өрөһүммүппүтүн умнубатыгыт ини. Улаханнык кыпчыттарыахпытын эмиэ кэтэх ыаллар абыраабыттара.
Онтон билигин сылга барыта 80 тыһ. туонна үүт соҕотуопкаланарын аҥарын 40 тыһ. тоннатын кэтэх ыаллар туттараллар. Эти эмиэ. Бааһынайдар үксүлэрэ эмиэ биирдилээн кэтэх ыаллар, ыалынан фермердэр ээ. Оччотугар өрөспүүбүлүкэбитигэр оҥоһуллар эт-үүт, оҕоруот аһын 80-ча %-нын кэтэх ыаллар оҥороллор. Бу – сымыйа дуо?
Аны сайдыылаах омук дойдуларын ылан көрүөҕүн. Кинилэргэ ити биһиги арбыыр Хатас комплексын, Хаҥалас «Бөртөтүн», Сунтаар «Кэриэстээҕин»… курдук үрүт үөһэ салайааччылаах, араас испэсэлиистээх, хастыы да бухгалтердаах, уопсай бас билиилээх улахан хаһаайыстыбалар бааллар дуо? Сыттара да суох. Бары кэриэтэ чааһынай бас билиилээх ыалынан фермер уонна кинилэр араас холбоһуктарынан сиэрэ суох сайдан олороллор. Эбэтэр биһиги өйдөбүлбүтүнэн кэтэх ыалларынан. Ол аата аан дойду үксүн чааһынай бас билиилээх кэтэх ыаллар, фермердар аһатан-сиэтэн олороллор. Ол кэннэ кэтэхтэр норуоту аһаппатара чуолкай диэн этиэххэ сөп дуо?
Онтон биһиги буоллаҕына…
Холкуостары хаттаан тэрийээри сор бөҕө.
Ити билигин араас көрүҥнээх кооперативнай (уопсай) бас билиилээх КП-лар холкуостан туох даҕаны улахан уратылара суох. Ис хоһоонноро, сүнньүлэрэ биирдиҥи.
Холкуостарга дьон чааһынай сүөһүлэрин, сирдэрин, мас сухатыгар тиийэ, онтон КП-р үлэһиттэрэ пайга тиксиэхтээх (тиксибит) сүөһүлэрин, сирдэрин, техиникэлэрин уопсайдаан тэрийбиттэрэ. Син биир буолбтах дуо?
Онтон уратылара туохханый? Х буукуба П-га уларыйда. Холкуос – коллективное хозяйство, КП-коллективное предприятие. Холкуостаахтар харчы диэни көрбөттөрө. Сыл түмүгүнэн көлөһүн күнүнэн дохуот туомун аахсаллара. Мин ону билэбин, чуолкай өйдүүбүн.
КП рабочайдара төһө үлэлээбиттэринэн хамнас аахсаллар. Арай улахан уратылара диэн урут холкуостаахтар эрэйдээхтэргэ баран (куотан) хаалыахтара диэн паспорт биэрбэт этилэр. Паспорт биэрэллэрин кытта биһиги «Бойобуой» холкуостан элбэх ыал Чурапчыга көһөн (куотан) киирбиттэрэ. Билигин КП-лар рабочайдара паспордаахтар. Улахан уратылара онно сытар.
Онтон биһиэхэ билигин улахан КП-лары (холкуостары) тэрийэ сатааһын өйө-санаата, ити Васильев,Харитонов курдук көннөрү дьоннорго эрэ буолбакка, өссө туһааннаах үрдүкү салалтабытыгар, оннооҕор учуонайдарга уо.д.а. аччыахтааҕар буолуох, бэргээн иһэр. Онно холобурдаталыым. Өйдөөн эрэ. Манна тугу даҕаны саҥаны эппэппин. Урукку санааларбын хатылыыбын.
Мин 1992 с. Саха омук маҥнайгы Конгреһыгар делегат буолан бастакынан тыл этэрбэр хамнас иһин үлэлиир дьон куоратчыт, отчут, масчыт… диэбит курдук хамнасчыттар (хамначчыттар) буоллахтара диэбитим. Ким даҕаны өһүргэммэтэҕэ.
Уопсайынан хамнас эрэ иһин үлэлиир, оттуур атырдьаҕын, саах күрдьэр күрдьэҕин да бас билбэт КП үлэһититтэн (хамначчыттан) киһи улаханы күүппэт. Кини хаһан даҕаны толору күүһүнэн, күнү-дьылы, бириэмэни аахсыбакка, нуустатын барытын ууран, бэриниилээхтик үлэлээбэтэ эрэбил.
Онно аҕыйах холобурдарда аҕалыым. Өссө 2014 с. түмүгүнэн наар КП-лары өрө туппут Сунтаардар 21(!), Ньурбалар – 19(!) тыһ. сүөһүлэрин «кэрдибиттэрэ». Онтон ити миигин «соруйан дьону буккуйар» диир Г.Васильев дойдута, кэккэлэһэ сытар Уус-Алданнар 18 (!) тыһ. сүөһүлэрин көҕүрэппиттэрэ. 10-ча сыллааҕыта Арыылаахха туппут 10-нан мөл. сыаналаах улахан саҥа хотонноругар, кыһын ынахтарын өрөҕөлөрүгэр диэри саахха батыллыннаран саакка-суукка ыыппыттара. Ол хаарыаннаах хотон билигин кураанах турар дииллэр.
Эбэтэр Бойинг самолеттарынан көтүтэн аҕалбыт, көмүс сыаналаах Австрия ынахтарын Нам Модутугар аҕалан хайдах дьаабылаабыттарын бары истибиккит. Уруккута аатырар Хатас комплекса хаста-хаста хаһаайына, аата уларыйбытын, хаччы бөҕө кутуллубутун эмиэ билэҕит.
Аны былырыын Горнай Маҕараһыгар 200 сүөһү турар, толору омук оборудованиялаах, иһигэр туалеттаах, душтаах, сынньанар хостордоох (ону мин көрбүтүм) таас хотону көрөр КП, сыл аайы хастыы эмэ мөлүйүөн көмөнү ыларын үрдүнэн кыаммакка сүөһүлэрин, техникэлэрин атыылаан эстибит. Ол туһунан ханна даҕаны кэпсэммэт, ким даҕаны сэмэлэммитэ, буруйдаммыта иһиллибэт.
Ити эстиилэр сүрүн биричиинэлэрэ биир. Үлэһиттэрэ– хамначчыттар, дьиҥнээх, тустаах бас билээччи хаһаайын суоҕа буолар.
Уопсайынан ырыынакка киириэхтэн ити КП-ларга төһөлөөх көмө оҥоһуллар, иэстэрэ сотуллар даҕаны өнүйбэттэр.
Итинтэн кэһэйбэккэ биһиги үрдүкү салалтабыт улахан холкуостары, тэрийэр, гигантомания өйө-санаата өссө бэргээтэ. Республика үрдүнэн 100-тэн элбэх ынахтаах–64, 300 гектартан ордук ыһыылаах–12 хаһаайыстыбаларга эрэ көмө үксэ оҥоһуллар.
Кырдьык, кинилэр көрдөрүүлэрэ балачча үрдээбитин да иһин уопсай «погоданы» оҥорботтор. Уопсай эт-үүт 10-ча %-нын эрэ ылаллар. Ол түмүгэр бары чааһынайдарга, бааһынайдарга үксүлэригэр, үүт субсидиятыттан ураты, туох да көмө оҥоһуллубатаҕа ыраатта. Ол иһин уопсай көрдөрүү өнүйбэт.
Мин ити улахан хаһаайыстыбаларга көмө оҥоһулларын утарбаппын. Ол эрээри олус кэлтэйдээһин барда. Мааны – көйгө оҕо диэбит курдук. Ити хаһаайыстыбалар чааһынай бас билиигэ киирэн биир эмэ кыахтаах менеджер (ИП) салайара буоллар букатын атын буолуо этилэр.
Уопсайынан ыһыллыы кэнниттэн республика үрдүнэн биһиги чурапчылар курдук кыра-улахан бааһынай хаһаайыстыбаларынан арахсан баран, күүспүтүн холбоон улахан-кыра кооперативтарга түмсүөхтээх уонна кэтэх хаһаайыстыбалары кытта өйүөхтээх этибит.
Ол кэннэ, мин куруук суруйарым курдук, көмө (субсидия) ахсаанын букатын аҕыйатан бородууксуйа (эт-үүт оҕуруот аһын…) тутуллар сыанатын лаппа үрдэтэн баран хотоҥҥутун, күрүөҕүтүн, сиргитин бэйэҕит оҥостун диэбит буоллар маннык кэбилэниэ суоҕа этибит диэн чуолкай өйдөбүллээхпин.
Түмүк.
Аан дойду тыыннаах харамайа барыта көҥүлгэ дьулуһар. Туох баар сэриилэр, революциялар, охсуһуулар барыта батталы утаран, көҥүл иһин хамсааһынтан үөдүйэллэр.
Ордо дойдуга икки атах биирдэ олорон ааһарыгар сууту-сокуону, сиэри туому тутуһан көҥүллүк, хаһаайын буолан олорорго дьулуһар.
Бэйэтэ бас билэрдээх хаһаайын буолбут, көҥүл сытын билбит эрэ киһи элбэҕи оҥорор, ситиһэр кыахтаах.
Ылан көрүн кыра-улахан урбаанньыттары. Хайдахтаах курдук, этэргэ дылы, күннэри-түүннэри түбүгүрэн, булан-талан, аҕалан-илдьэн, оҥорон биһигини хааччыйалларый? Биричиинэтэ биллэр. Кинилэр – хаһаайыннар!
Эбэтэр ылан көрүөҕүн ити мин Үлэ Геройун аатыгар түһэриэххэ диэн туруорсар Өймөкөөн чулуу сылгыһыта Н.Т.Винокуров хайдахтаах курдук киһи сөҕөр ситиһиилэригэр тиийдэ! Кини эмиэ – хаһаайын! Холобур Николай Тимофеевич КП сылгыһыта эбитэ буоллар итинник көрдөрүүлэниэ этэ дуо? Суоҕа чахчы.
Ол иһин өссө төгүл бигэргэтэбин Аан дойду норуотун үксүн хаһаайын буолбут, көҥүл ылбыт кэтэх ыаллар, фермердэр, урбаанньыттар аһаталлар.
Бүтэһигэр бу суруйуубун утарааччылар, уопсай (кооперативнай) бас билиилээх улахан КП-нан (холкуоһунан) эрэ олордохпутуна сайдыахпыт диэн дакаастаан «муннубун сытыппакка» эрэ суруйаргытыгар көрдөһөбүн. Сөбүлээччилэр эмиэ. Мөккүөртэн кырдьык үөскүүр.
Туругурдун көҥүл!
Уйбаан Пономарев
Чурапчы.
Туймаада хаһ. (04.02.20.)