[16:17, 22.04.2021] Иван Петр Пономарев Фермер: Ааспыт сырыыга ханнык баҕарар үүнээйи торолуйа ситэригэр аһылыгын таһынан 4 С-тан тахсар: сылаас, сырдык, салгын, сиик олус наадаларын, итиэннэ итилэртэн биирдэстэрэ итэҕэс буоллаҕына туох да үүммэтин туһунан суруйбутум. Арай олортон салгын куруук баар диэбитим арыый сыыһа эбит. Тоҕо?
- * *
Салгын, сиик тиийбэт буолан
Биирдэ санаатахха айылҕаҕа салгын куруук баар курдук. Холобур алаастар кытыылара, үрдүк, хордоҕой сирдэрэ угут да дьылларга аанньа үүммэттэрэ баар суол. Онтон кураан сайыннарга төрүт даҕаны оту биэрбэттэр. Ол биир сүрүн төрүөтүнэн салгын тиийбэтэ буолар эбит.
Санаан көрүн. Оттуур тиэхиникэ дэлэйиэҕиттэн, кырата үйэ аҥарын устата, төһөлөөх элбэх тиһиликтээх, көлүөһэлээх тыраахтардар, от охсор, мунньар, престиир тэриллэр ходуһаны ыга баттаан чиҥэппиттэрэ буолуой? Ону таһынан 1,5-2,0 тонна оту кэбиһэр налбалар ходуһаны хайдахтаах курдук бу 10-нан сылларга өтүүктээтэхтэрэ дии. Өссө ити кырата. 1кв.см сиргэ кинилэр баттааһыннара өссө, соччо улахана суох буолуо. Онтон былыргы үйэттэн букатын тыһыынчанан ынах, сылгы, сүөһүлэр атахтарынан сымнаҕас сирдэрин дьөлүтэ үктээн, көнө өттүн ыбылы тэпсэн кытаатыннарбыттара чахчы. Ол түмүгэр үүнээйи силиһигэр салгын, сиик ситэ тиийбэт буолан өҥ да дьылларга от ситэри үүммэт эбит. Ол иһин ыбылы чиҥээбит сиргэ хаар-ардах уута ситэри иҥмэккэ сүүрэн, сиик (паар) буолан көтөн хаалара мөккүөрэ суох. Дьэ ол иһин алаастарбыт, үрэхтэрбит, ходуһаларбыт ордук кытыы, үрдүк өттүлэригэр от ситэ үүммэтэ баар чахчы. Ийэ сирбит барахсан тыынын хаайымыаҕын! Уобарастаан эттэххэ, кини биһигиттэн «Салгынна-салгынна! Тыыммын хаайыман!» диэн көрдөһөргө дылы.
Онон ити ситэ үүммэт сирдэргэ хайдах салгыны киллэрэбит, сииги (ууну) иҥэрэр оҥоробут? Олус судургутук.
Таратан, ньуурун көпсөтөн
Сир ньуурун көпсөтүүнү көннөрү тимир тарааҕынан (борона) ыытыахха сөп. Дьиҥэр тимир тараах бааһына буорун бытарытыыга туттуллар даҕаны ходуһа ньуурун эмиэ көпсөтүөххэ сөп. Эбэтэр анал кыра тиистэрдээх хонуу бороната (борона полевая) диэн урут баар буолар этэ. Олор суох буоллахтарына ыарахан, чэпчэки диискэнэн, муҥур уһугар мутуктаах синньигэс тиитинэн да ходуһа иэнин хараардыахха, таратыахха сөп. Ким тугу, хайдах сатыырынан, туох тэриллээҕинэн диэбит курдук. Судургутунан, бөҕөтүнэн тимир тараах үчүгэй буолуо этэ. Чиҥээбит сири (ходуһаны) таратыы 6 (!) төгүл олус туһалааҕын, ордуктааҕын санатыым. Олору ааҕыталыым. Ону болҕойон ааҕыҥ.
Маҥнайгыта. Көпсөйбүт, тырыыпайдаммыт сиргэ аата-ахсаана биллибэт элбэх уһун, кыракый хоруулар үөскээн хаар, ардах уутун тутан үчүгэйдик иҥэрэллэр. Онтон уута, сиигэ суох туох да үүммэтэ биллэр суол.
Иккиһэ. Көпсөйбүт сиргэ салгын түргэнник киирэн үүнүүнү үксэтэрин, түргэтэтэрин мөккүһүөххэ табыллыбат. Холобур тэпилииссэ буорун куруук көбүтэллэр, хортуопуйу иккитэ хаста көбүтэн көмөллөр.
Үсүһэ. От силиһэ хас сиринэн быстар даҕаны олортон туспа от үүнэн тахсар эбит. Оччотугар тараттахха силиһэ бысталанан үүнүүтэ хойдор, элбиир, сииги тутуута улаатар.
Төрдүһэ. Хараарбыт сир күн итиитин түргэнник, күүскэ иҥэринэр. Ол түмүгэр от быгыыта, үүнүүтэ түргээтиир. Холобур өртөммүт сиртэн тута кэриэтэ күөх бытыгыраабытынан, үүммүтүнэн барарын үгүстэр билэр инигит. Мин саныахпар таратыллыбыт, хараарбыт сиртэн от тахсыыта кырата биир нэдиэлэ эрдэлиирэ буолуо дии саныыбын. Онтон эрдэлээтэҕинэ сир сиигэ паар буолан көтүүтүн кыччатара, ууну (сииги) оборуута күүһүрэрэ, ол аата үүнүүтэ эбиллэрэ саарбаҕа суох.
Бэсиһэ. Бары билэҕит. Сылгы сүөһү сылы эргиччи, ынах сүөһү Кыайыы күнүттэн хаар түһүөр диэри 5 ый хонууга, ходуһаҕа сылдьан айылҕаларын быһыытынан төһөлөөх элбэхтик, балтаччы эттэххэ, саахтыыллара, ииктииллэрэ буолуой. Ынах киэнэ лэппээски курдук төкүнүктүк, сылгы чөмчөччү түһэрбиттэрин маҥнайгы сайыныгар курдары от үүнэн тахсыбат буоллаҕа. Олору ыбылы таратан кэбистэххинэ тула ыһыллан, букатын ааттаах уоҕурдуу буолан үүнүүнү эбэллэрэ чуолкай.
Алтыһа. Кураан, сут дьылларга күһүнүн, сааһын даҕаны аһыҥа сымыытын баттаабыта буолуо диир добун сирдэрин хараарыар диэри ыбылы тараатахха, бука, ити кыра үөн сымыыта тарҕанан, көмүллэн, аһаҕас хаалан тоҥон өлөллөрө, аҕыйыыллара чуолкай. Онуоха өссө күһүн эбэтэр саас ол сирдэри күүскэ помпанан уу ыстарар киһи аһыҥа барыта өлүө, хотуур хоппот ото үүнүө этэ.
Дьэ, ити курдук таратыы, сир ньуурун көбүтүү от үүнүүтүн үрдэтии саамай судургу, кыра ороскуоттаах уонна улахан көдьүүстээх ньымата диибин.
Отчут! Бу таратыы 6(!) туһатын болҕойон хос ааҕан, өйдөөн туһаннаххына аһыҥаны аччатарын, өлгөм оту ыларын туох да саарбаҕа суох.
Аны билигин итинник дьаһанан хойуу оту баспыт дьон холобурдарын туһунан кэпсиим.
Өлөксөй сөбүлээбэтэҕэ, Баһылай махтаммыта
2011-2012 cc. курааннарга ити таратыы туһунан олохтоох «Саҥа олох» хаһыаппар, киин хаһыаттарга да суруйбутум, ахтыбытым. Онуоха Кытаанахтан Өлөксөй Пономарев диэн фермер «Үчүгэй» диэн орто дьыл 10-тан эрэ тахса от кэлэр алааһын 2012 с. күһүнүгэр хараарыар дылы диискэлэппит. Ону мин сыыһа истэн нөҥүөргү сылыгар 17 оту ылбыт диэн хаһыакка суруйбутум. Онуоха Өлөксөй биирдэ көрсөн: — Тоҕо аччатан суруйаҕын. 23 оту ылбытым ээ – диэн сөбүлээбэтэхтии эппитэ. Кырдьык, мин оҕо сылдьан ынах хомуйбут, сонуогуттан тохтубут куолаһы итигэстээбит, күтэрдээбит «Үчүгэй» алааһым барахсан хаһан да үүммэтэҕин үүммүт этэ.
Онтон В.Н.Коркин диэн биир дойдулааҕым, уһун кэмҥэ учууталынан, оскуола дириэктэринэн, УНО сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит киһи биэнсийэҕэ тахсан баран сылгы иитиитинэн дьарыктаммыта. Икки хас үөрдээх этэ. Хомойуох иһин, хаарыаннаах үлэһит, үтүө киһи Василий Николаевич 70 сааһын туолаат, ыарахан ыарыыттан, былырыын олохтон барбыта.
Кини биирдэ миэхэ кэпсээбитэ: — Эн ыстатыйаҕын ааҕан баран 5 эргэ тарааҕы булан тиистэрин болгарканан уһуктаабытым. Наһаа мүлүрүйэн хаалбыт этилэр. Ол кэннэ кыра кытай тыраахтарбар холбоон ходуһам үрдүк сирдэрин уһаты-туора хараарыар диэри тараппытым. Онтукам киһи сөҕүөр курдук хойуутук үүнэн от бөҕөнү ылбытым. Онон отум буолунай, ким да атыыласпата буолуо, арай курулуур инибин, эйиэхэ махтал – диэбитэ.
Мутуктаах тииттэри состорон
«… минииистир — 3» аһыҥаны утары охсуһуу туһунан суруйуубар Сылан Уһун Күөлүн бааһынайа, аймаҕым Арамаан Пермяков диэн киһи «Түмэпий алааһа» үүммэтэ бэрдиттэн, дьон сирэн бырахпыт сирдэриттэн биир сыл 34(!) оту ылбыта диэн суруйбутум. Ол сөҕүмэр үүнүү сэкириэтэ судургу эбит.
Бу алаас күрүөтэ суох уонна улахан дэриэбинэттэн чугас буолан сылгы-ынах арахпакка мэччийэн, ыбылы тэпсэн оту үүннэрбэттэрин кэриэтэ эбит. Ону Арамаан бастаан саҥа 3 мастаах иҥнэри күрүөнэн эргиппит. Ол кэннэ отун-маһын, бөҕүн-сыыһын ыраастаабыт уонна дэлби тараппыт.
Биир күөлүн тулата ынах-сылгы тобулута үктээн, кыра-обургу быдьыгынас дулҕа үүнэн охсор сатаан сылдьыбат, оттоммот буолбут.
Ону Арамаан биир саас эрдэ, сир сымнаҕаһыгар мутуктаах кыра тииттэри холбоон баран күөрчэх курдук эргийэн хараардан, остуол ньуурун курдук тэҥнээн кэбиспит. Сайыныгар хотуур хоппот хойуу бэттиэмэҕэтэ үүммүт. Онтон ыла ити сириттэн от бөҕөнү оттуур буолбут.
Арамаан өссө алааһын хордоҕой сирдэрин тиэрдэрэн, оҥотторон хас да сыл эбиэс ыһа сылдьыбыт. Онтукатын күөхтүү охсон, куурдан, оттуу кэбиһэн абыраммыт. Ол эрээри дьоҕус бааһыналардаахтарга кыра да көмө оҥоһуллара тохтоон, сиэмэ атыытыгар анал тиэхиникэлээх дьону көрдөһөн бааһынатын оҥотторон ыстарарыттан кырата суох харчы барарыттан тохтообут. Ол оннугар ол бааһыналарыгар кылыс от бөҕө үүнэр буолбут. Ол да иһин ол сирбит алаастарыттан 34(!) окко тиийэ ылар буоллаҕа.
Арамаан холобуруттан икки түмүк
Бастакыта. Ырыынакка киириэхтэн 10-тан тахса сыл ыһыы иэниттэн тутулуга суох кыра да буоллар көмө оҥоһуллар эрдэҕинэ элбэх бааһынайдар күөх ыһыынан, сорохтор бурдугунан дьарыктанар этилэр. Онтон 100 гектар ыһыылаахтарга эрэ көмө оҥоһуллар буолуоҕуттан ахсааннара аҕыйаабыта. Онтон кэлин 5 сылга 300 гектар ыһыылаахтарга эрэ бары көмө оҥоһуллар буолуоҕуттан кыра ИП-лар ыһыынан дьарыктаналлара букатын кэриэтэ тохтоото. Бааһынанан дьарыктаныы олус сэрэхтээх. Сорох дьыл ороскуот бөҕөнү көрсөн бараҥҥын, ытыскын соттон кэбиһиэххин сөп. Онтон бааһына хайаатар даҕаны наада. Ол туһунан кэлин суруйуоҕум.
Иккиһэ. Доҕоттоор! От үүммэт сирэ, ходуһата, диэн суох. Ити мин аймаҕым Арамаан курдук алааскын, ходуһаҕын күрүөлээтэххинэ, ыраастаатаххына, тараттаххына, аһыҥаны эмтээтэххинэ, өссө Чакыр А.Филипповын курдук помпанан уу ыстардаххына оннооҕор сут, кураан дьыл от бөҕөнү ылыаххын сөп.
Онтон сүрэҕэлдьээн ходуһаҕытын күрүөлээбэт, таратар, аһыҥаны эмтиир, ньүөлсүтэр туһунан санаан да көрбөт, сылгыны-ынаҕы кытта «көмөлөөн» оттуур киһи (хаһаайын) төһө оту ылыаҕай? Өлгөм оту ылбата биллэр буоллаҕа. Онно эбэн, эрдэ суруйбутум курдук, үөһээҥҥи тойотторбут, 2011-2012 сс. курдук курааннарга «дойдубутугар оттоомон» диэн дьаһайар буоллахтарына ким кыһаллыаҕай? Харчытыгар Амууртан, Бүлүү, Кэбээйи түгэҕиттэн бэлэм оту аҕалыахтара диир буоллахтара.
Хойуу криокорму хомуйбутум
Мин хаһан даҕаны онно суоҕунан куолулаан, оҥоро сатаан суруйбаппын. Бэйэм илэ оҥорбуппар, көрбүппэр, билбиппэр олоҕуран суруйа, кэпсии сатыыбын.
Ол курдук бааһынайдаан бүтэн баран 2002 с. дьиэбитэн чугас, урукку сопхуос ньиирэйин хааччаҕын күрүөтүн сөргүппүтүм. Ол кэннэ бэйэм ЛТЗ тыраахтарбар эргэ чэпчэки диискэни кытта 4 тарааҕы холбоон боруобаҕа гектар аҥарыттан ордук сири хараарыар диэри тарппытым. Отон уолбун кыра бырысыапка олордо сылдьан эбиэс сиэмэтин ыстарбытым. Бырысыап кэннигэр синньигэс дүлүн курдук төкүнүк маһы состорбутум. Ити от ыйын, Бөтүрүөп таҥара саҕана этэ.
Онтукайым балаҕан ыйын ортотун диэки киһи курданарынан хойуу баҕайы эбиэс өрө анньан тахсыбыта. Ону охсон ылан ынахтарбар сиэппитим үүттэрэ биллэ элбээбитэ. Киэһээтин эрдэ баҕайы кэлэр буолбуттара. Кэлин өйдөөтөхпүнэ онтум криокорм бэрдэ эбит.
Манан тугу этээри гынабыный? Сири хоруппакка даҕаны үчүгэйдик таратан, диискэлээн бытарыттахха от-бурдук үүнүөн сөп эбит диэри. Биһиги сирбит кунуһа 5-10 эрэ сантиметртан оппот. Ону дириҥник хорутан туой буору тиэрэ бырахтарар соччо сөбө суох диибин. Онуоха сэбиэскэй саҕана аатырбыт норуот агронома, соц. 3 төгөл үлэ геройа Т.Мальцев уонна «Земля без плуга» диэн Н.Волков диэн киһи кинигэтиттэн дириҥ хорутууну төрүт утарлларын суруйбуттар этэ. Ол иһин бэйэм боруобалааппыпар олоҕуран тиэрбэккэ эрэ оту, бурдугу ыһыахха сөп эбит дии саныыбын. Онтон уонна аан дойду ото-маһа барыта бэйэлэрэ үүнэн тахсаллар буолбат дуо? Туох да оҥоһуута суох. Аны салгыы…
Тимир тарааҕы хантан булуохха, эбэтэр оҥоруохха сөп дуо?
Биһиги диэки тимир тараах мээнэ көстүбэт, дэписиит тэрил буолла
Били 90-с, айданнаах, хаарбах тимири соҕуруу тиэйии үлүскэлэнин кэмигэр барытын кэриэтэ тиэйэн иппиттэр быһылаах. Онон хааччыйар тэрилтэлэр, ИП-лар булан-талан аҕалаллара буоллар син атыыга барыа этилэр.
Ол эрээри билиҥҥи сыбаарка, быһар-отор тэрил (болгарка) эҥин дэлэй үйэтигэр киһи бэйэтэ да оҥоруон сөп диибин. Бэйэм даҕаны куруук саҥаны, сонуну оҥоро, олоххо киллэрэ сатыыр саҥнаахпын. Ол иһин 2011-2012 cc. курааннар кэннилэриттэн биир 100 мм суоннаах туттуллубут турбаны, тыраахтар от охсор эргэ хотуурдарын булан ууруммутум. Толкуйум маннык этэ. Ол турбабын иккилии миэтэрэ (онтон уһун, кылгас буолуон сөп бөҕө) гына быһаталаан баран үс муннук курдук сыбааркалатабын. Ол кэннэ аллараа өттүгэр 10 cм. (хас баҕарар буолуон сөп) арыттаах болгарканан суол таһааран баран хотуурум тиистэрин тууран олорго ыга сыбааркалатабын. Ол тиистэри өссө арыый кэҥэс хорууну оҥордунар диэн биир 20 кыраадыс иҥнэри сыбааркалыахха сөп. Аҕыйах диэтэххэ үс муннук ортотунан эмиэ турба сыбааркалаан баран эбэн биэриэххэ син. Хотуур тииһин булбатахха, эбэтэр сыаната ыарахан диэтэххэ көннөрү халыҥ соҕус тимир илиистэн болгарканан, сыбаарканан бысталаан, сытыылаан тиистэри бэйэ оҥоруохха сөп бөҕө. Ол кэннэ биир муннугуттан, эбэтэр туора турба икки өттүттэн кылгас торуоһунан холбоон кытай тыраахтарынан таах таратыахха, көпсөтүөххэ сөп бөҕө диибин.
Манна биири сүбэлиибин. Таратар сиргитин саас инчэҕэс эрдэҕинэ, ардах кэнниттэн, эбэтэр помпанан уу ыстаран сымнатан баран оҥордоххутуна ити сытыы тиистэр арыыга киирэр курдук таах быһа сотуо этилэр. Онтон лаҥхалаах сир буоллаҕына төгүрүччү хараардан баран өртөөн, кур отун уматан биһиэххэ наада. Чэпчэки буолан үрдүнэн сылдьар, ситэ киирбэт буоллаҕына үөһээ өттүгэр, кылгас дүлүҥ маһынан, туох эрэ тимири, эргэ батареяны ууран ыйааһыннаан биэрин. Аны үөһээ өттүгэр кылгас лапет, буруус маһы турбалар туһаайыыларынан олуктаан баран хайдах сатыыргытынан туттаран кэбиһин. Оччотугар тиэрэ бырахтын даҕаны ханна баҕарар сыарҕа курдук соһон илдьиэххин сөп.
Аны биири эбэбин. Ити тарааххыт үрдүгэр турбалары дьөлүтэ үүттээн (үүттээбэккэ даҕаны) чорбойоро 10 см курдук уһуннаах, синньигэс турбаттан, төгүрүк эбэтэр угольник тимирдэриттэн уһуктаан дьиҥнээх тараах тиистэрин курдук сыбааркалаан кэбиһин. Оччотугар бастаан чараас өттүнэн быһыта суруттаран баран, эргитэ быраҕан тараахтаан буор курдук бытарытыахха сөп буолуо. Оччотугар икки өттө үлэлиир, дэгиттэр (универсальнай) тараах буолуо.
Аны күҥҥэ төһө сири оҥоруохха сөбүй? Кыра тыраахтары чааска 6 км барар ускуораһынан ыыттахха чааска 1,2 гектары, 8 чааска 10 гаа курдугу таратыахха сөп. Онтон уһаты-туора, хос-хос бардахха туох барыта ыһыллар гына бытарыттахха 3-4 гектар сири таах оҥоруохха сөп диибин. Улахан тыраахтар 2-3 итинник тарааҕы холбоотоххо буолунай сири оҥоруохха сөп.
Бу этэр тарааҕым кэтитэ биир да миэтэрэ буолуон сөп. Ол оннугар иккини кэккэлэччи, кэннигэр да холбуохха син бөҕө. Ким хайдах оҥорорунан.
Доҕоттор! Ким ходуһатыттан элбэх оту, үүнүүнү ылыан баҕалаахтар маннык тарааҕы оҥорон боруобалыыргытыгар баҕарабын. Адьас сыыстарыаххыт суоҕа. Оҥорор буоллаххытына миэхэ эрийиэххитин сөп (8-984-100-12-57). Өссө эбии сүбэлэри биэриэм этэ.
Түмүк
Түмүгэр өссө төгүл бигэргэтэбин. Үүммэт сир диэн суох. Сүрэҕэлдьэс киһи, хаһаайын диэн баар. Ыстатыйабын биир дойдулааҕым, олус убаастыыр киһим, урукку партийнай-хаһаайыстыбаннай үлэһит С.П.Макаров «Туймаада» хаһ. (04.02.21) суруйбут тылларынан түмүктүүбүн: - Онон ходуһа сирин «бу миэнэ, бэйэм киэнэ, олоҕум уйгута манна сытар» диэн өйүнэн салайтаран кинини «таптатааттахха, имэрийдэххэ-томоруйдахха» кырсын тупсаран, сиигирдэн-угуттаан биэрдэххэ үчүгэй үүнүүнү толору ылар кыахтар бааллар…
Мин онно толору сөбүлэһэбин. Миниистир эбитим буоллар маннык таратан ходуһа иэнин көпсөтүүнү күүскэ аҕытаассыйалыам, олоххо киллэттэрэ сатыам этэ.
Ону эһиги туох дии саныыгыт? Ийэ сирбит тыынын хаайыман!
Уйбаан Пономарев.
Чурапчы.
«Кыым» хаһ.
22.04.21 с.