*Ил Дархаммыт А.С. Николаев “Кыым” хаһыакка (24.06.21) биллиилээх суруналыыс В.Н.Степановка икки балаһанан тахсыбыт улахан ыстатыйатын сиһилии аахтым. Ону тэҥэ бэс ыйын 29 күнүгэр Саха НКИХ ген. *дириэктэрэ О.О. Марковтыын күөх экраҥҥа тахсыбыт кэпсэтиитин бол5ойон иһиттим. Онтон сиэттэрэн бэйэм санааларбын тиэрдэргэ быһаарынным. Ол иннигэр…
Киирии тыл
Тута этиим. Айсен Сергеевич ити интервьюларыгар суруналыыстар араас ыйытыыларыгар киэн, толору хоруйдары биэрбитэ. Олору мин бу суруйуубар барыларын ырыта сатаабаппын. Арай, бэйэм куруук суруйар, ыалдьар т/х-тын туһунан кини этиилэригэр бэйэм көрүүлэрбин суруйан көрүүм.
Онуоха биир суолга тохтоон ааһыым. Билиҥҥи үйэҕэ тойоттору, буолаары буолан муҥур тойоттору үлэлээх, хамнастаах дьон утары саҥараллара, мөккүһэллэрэ, суруйаллара букатын табыллыбат быһыы курдук буолла. Ол тоҕото өйдөнөр. Үөһээттэн политикабыт оннук барда. Тойону утары саҥардын, этиитин толорботун даҕаны туоратыыга, эккирэтиһиигэ тубэьиэххин, үлэтэ суох хаалыаххын, букатын дьыалаҕа да эриллиэххин сөп. Холобур ити Ньурба баһылыга Б.Н.Попов курдук.
Онон, ордук былаас эргимтэтигэр сылдьар кыра-улахан чиновниктар барытыгар «ээҕи» кытта сылдьар, тойон сыыһа эттин, таба эттин «топ» курдук толорор эрэ аакка барар кэмнэригэр олоробут. Оннооҕор боростуой үлэһит тыа да дьоно бэйэлэрин санааларын аһаҕастык эппэт, туруорсубут буолан хааллылар.
Арай мин курдук өрдөө5үтэ үлэлээн уурайбыт, туох да ылара-биэрэрэ суох дьон бэйэбит санаабытын этэн, суруйан көрүөхпүтүн сөп.
Маныаха биир түгэҥҥэ тохтуом. Мин хаһан даҕаны дьону, салалтаны мээнэнэн, онно суоҕунан үөҕэн суруйбаппын, сымыйанан хайҕаабаппын. Баар чахчыларга, сыыппараларга олоҕуран итэҕэстэрин ыйа сатыыбын, хайдах ону көннөрүөххэ сөбүгэр санааларбын суруйабын. Онуоха чопчу Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич туһунан эттэхпинэ маннык. Эрдэ суруйбутум курдук, кинини куйаар ситимигэр араастааан быһыы хоһуйан, уоруйахтаан суруйалларын төрүт утарабын.
Мин Айсен Сергеевиһи төгүрүччү киэн билиилээх, уопуттаах, үөһээҥҥи салалтаны кытта кимиилээхтик кэпсэтэр политик, салайааччы быһыытынан сыаналыыбын. Үлэ хамнас бары хайысхаларынан син сөптөөхтүк барар дии саныыбын.
Арай өйдөөбөтүм диэн, кырдыьк буоллаҕына, бэйэбитигэр тутааччылар суохтарыгар дылы, ити 30 тыһ. солк. эрэ устааптаах капиталлаах Санк-Петербургтан ВИС хампаанньыйа хас да улахан эбийиэктэри букатын 2-3 төгүл ыарахан сыанаҕа тутта. Лена муостатыгыгар олус улахан иэскэ киирэр уонна кэлин төлөбүрдээх буолар үһү диэн этиилэри төрүт өйдөөбөппүн. Маны таһынан 18 млд. солк. тахса сууммалаах Артическай Киин тутуутун тохтотон эриэххэ баар этэ уонна бу улуу тутуулары тоҕо ол ВИС хампаанньыйа эрэ тутуохтааҕый диэн саарбаҕалыырбын суруйбутум.
Дьиҥэр ити этиилэр кырдьыктарын-сымыйаларын норуокка быһааран биэрэллэрэ эбитэ буоллар ол бу тыл-өс тарҕаныа суоҕа этэ. Тоҕо ону быһаарбаттар? Холобур Э.Б.Березкин Гагарин кулуубун тутуу бэккэлээтэҕинэ 400 мөл. солк. буолуо, ону 1,2 млд. солкуобайга эмиэ ВИС хампаанньыйа туппут диэн хаһыакка суруйар. Аата сүрүн! Ама, сымыйа ини. Маннык холуннаран суруйуу, дьону бутуйуу иһин эппиэккэ тардыахха сөп этэ.
Чэ, ити хааллын. Кэлин ким кырдьыксыта-сымыйаччыта, уоруйаҕа-чиэһинэйэ син биир биллиэҕэ, иһиллиэҕэ. Аны салгыы…
Саҥа мэхэнииһим туһунан.
Айсен Сергеевич ити икки интервьютугар бэйэтэ киллэрбит т/х-н үбүлээһинин саҥа мэхэнииһимин, ол эбэтэр кэтэхтэртэн үүтү туппакка, ынахтарын төбөтүгэр 35-тии тыһ. солкуобайы биэрии олус сөптөөҕүн туһунан астынан туран кэпсиир.
Онно кини: — Мин саамай сөпкө гыммыппыт диэн, санаам бөҕөргээн иһэр. Тоҕо диэтэххэ дьокутааттар, тэрилтэ салайааччылара саҥараллара биир, куолуһуттар атыны кэпсииллэр. Кэтэх хаһаайыстыбалаах элбэх киһи «хаһан да ылбатах харчыбын ыллым, маннык буолуо диэн санаабат да этим, үөрэн махтанабын» диир. Урут үүт харчытын ылбыттара 1/3 араас төлөбүрдэргэ барар эбит. Ол аата мин ити мэхэнииһиминэн тыа сиригэр олорор дьон дохуоттанынан баҕарбытым туолан иһэр.
Дьон билигин эрэ илиилэригэр 30 харчыны ыллылар. Ону таһынан баһылыктар үчүгэйдик үлэлиир сирдэригэр, кэпэрэтииптэри тэрийэн үүттэрин 10-30 солк. туттаран атыыга таһааран эрэллэр. Сорох дьон харчыларыттан ордорон сибиинньэ, куурусса иитэн, ким тэпэлииссэ кэҥэтэн, эбии дохуоту таһаарыныыга үлэлээн бардылар – диэбит.
Маны таһынан Айсен Сергеевич ынахтарын төбөтүгэр харчы ылан баран ИП-лар ааттарынан үүт туттаран иккистээн харчы ылар дьону, судаарыстыбаны албынныылларын тохтоппотохторуна, кытаанах эппиэккэ тардыллыахтара диэн сэрэппит.
Ол кэннэ: — Мин өссө төгүл этэбин, саамай үөрэрим – үлэлии сылдьар дьон «саамай сөпкө гыннын» диэн суруйаллар. Мэхэнииһими салгыы чочуйуохпут, сайыннарыахпыт – диэн түмүктээбит. Онуоха…
Мин санааларым.
Бу саҥа мэхэнииһим туһунан санааларбын ааспыт нүөмэргэ сиһилии суруйбутум. Онон бу сырыыга Ил Дархан ити этиилэрин сорох түгэннэригэр тохттуоҕум.
Айсен Сергеевич дьоннор бу саҥа дьаһалы хайгыыллар диирэ сорох өттүнэн сөп. Кимнээх хайгыыллара буолуой? Биллэн турар, биир-икки ынахтаах урукку өттүгэр үүт туттарбат дьоҥҥо (ыалга), этэргэ дылы, түһээн да баттаппакка сырыттахтарына, буор босхо 35-тии тыһ. солк. түһэн кэлэрэ туох куһаҕаннаах буолуой? Бэрт бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри, өссө хатылыбын, кинилэр ахсааннара ынахтаах ыаллар 20%-гар тиийбэттэрэ чахчы. Онтон 3-4, онтон ордук ынахтаах үүт туттарар ыалларга быдан ночооттооҕо туох да мөккүөрэ суох. Мин кэтэх ыаллар үүтү туттараллара кинилэргэ 2 төгүлтэн ордук барыстаах диэн куруук суруйабын.
Ил Дархан билигин сорох сирдэргэ дьоннор 10-30 сокл. туттрар буоллулар диэбит. Мин саныахпар киилэтин 10 солкуобайга туттарааччы өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биир да ыал суоҕа буолуо диибин. Онтон 30 солк. ити Үөһээ Бүлүү Ороһу нэһилиэгэ эрэ тутара иһиллэр. Онно 10-ча эрэ кэтэх ыал күҥҥэ 2 центнер курдук эрэ үүтү туттараллар дииллэр. Киһи кыбыстар, киэн туттубат сыыппарата.
Өссө Айсен Сергеевич урукку өттүгэр туттарар үүттэрин 3/1 араас төлөбүрдэргэ барар эбит диэбит. Аата элбэҕин! Ол аата 45 солк.-н 15 барар этэ дуо? Эбэтэр билигин 60-тан 20 солк. дуо? Үллүбүтэ 3-4 солкуобай барара буолуо.
Манна эбэн кини биир ынахтан кумааҕыга 3000 кг., дьиҥэр 800 киилэ ыанар диэбит. Аата аҕыйаҕын! ТХМ оччуотунан иллэрээ сыл биир ынахтан 1120 килограмы туттарбыппыт. Бу сыыппара арыый эбиилээх буолуон сөп эрээри, син маарыннаһара буолуо. Онтон республика үрдүнэн биир ынахтан 2352 кг. ыыбыт диэн оччуоттаабыттар. Бу ба5ас сиэрэ суох сымыйа көрдөрүү. Мин саныахпын ортотунан биир ынахтан 1500 кг-ны ыыр буолуохпутун сөп. Ону 800 кг. диир аһара аччатыы. Бу – барыта дьиҥнээх дьыала ис хоһоонун билбэттэн, эбэтэр алҕас өйдөбүлтэн тахсар, киһи сонньуйар этиилэрэ.
Үрдүкү салатабыт, Ил Дархаммыт тыа дьоно дохуоттара үрдүүргэр кыһаллаллара үчүгэй. Ол иһин кинилэр кэтэхтэр үүттэрин 30 солкуобайга туттарыахтарын баҕараллар быһылаах.
Онтон оччо дьон дохуоттара үрдүөн баҕарар буоллахтарына, этэргэ дылы, туох да үөнэ-көйүүрэ суох, онон манан уустугурдубакка, ити үүккэ көрүллүбүт 4,1 млд. үпкэ барыларыттан үүтү 60 солк. тутар тоҕо табыллыбат этэй? Чааһынай үүтэ уопсайтан туох уратылааҕый? Син биир буолбатах дуо?
Оччотугар ити былрыыҥҥы таһым – 80 тыһ. үүт тааҕы-таах соҕотуопкаланыа, ыал бары кэриэтэ туттара сатыа этилэр. Өссө былаан эрдэ туолан «моһуоктуо», дьон чахчы дохуоттара балачча эбиллиэ этэ. Ол оннугар хоту улуустарга уонна саха ынаҕын иитээччилэргэ ити 35 тыһ.солк. биэриэххэ сөп этэ.
Онтон билигин тугуй? Ити аҕыйах үүт туттарбат ыаллары “байытаары” барыларыгар 35 тыһ. биэрэн, былырыыҥҥыттан 23(!) тыһ. тонна аҕыйах үүт соҕотуопкаланар буолбута ол төһө бэрдий?
Урукку сылларга чааһынайдар үксүлэрэ балаҕан ыйыттан саҕалаан кыстыкка киириэххэ диэри ынахтарын оҕолору сыһыыга ыытан кэбиһэллэрэ. Онтон билигин ити дьаһал киирэн үгүс ыаллар бэс ыйыттан ынахтарын ыыталаан кэбиһэр буоллулар. Холобур мин билэр биир 12 ынахтаах ыал 8 ынахтарын сааскыттан ытан кэбиспиттэрэ. Биир киһи (хаһаайка) ынахпын оҕолору ыыппытым ньирэйэ икки эрэ эмиийин наар эмэн, иккитэ маститтаан ынах аатыттан ааһар буолбут диэн үҥсэргиир. Маннык түбэлтэлэр элбэх буолуохтара.
Бассаапка бу дьаһалы утарааччылар аҕыйаҕа суохтар. Биир нэһилиэк баһылыга икки эрэ үүт туттарар кыра фермердэр бааллар. Олорго сыалай арыы сыаҕын үлэлэтэр көдьүүһэ суох диэн суруйар. Кырдьык, маннык балаһыанньа үгүс кыра, кырыы нэһилиэктэргэ үөскээбитэ чахчы. Онон бу дьаһал түмүгэр бары соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр эргитэр үптэрэ кыччыыра, сорох сыахтары сабаллара саарбаҕа суох.
Бу дьаһал уһаатаҕына үүт туттарбат ыаллар, тонна аҥара курдук ыйааһыннаах, кэҥкэлэй аһылыктаах, боруода үүттээх ынаҕы иитэ сатыахтара дуо? Суоҕа чахчы. Оччотугар кэтэхтэргэ боруода кэхтиитэ барара чуолкай. Маны таһынан 35 тыһ. солк. ылан баран үүттэрин бааһынайдары, КП-лары кытта кэпсэтэн туттара сатааччылар суохтарыгар киһи сатаан итэҕэйбэт. Баар бөҕө буоллахтара.
Ил Дархан этиитигэр икки быстах суолга тохтуум. Кини кэтэхтэр ити ботуччу харчыны ылан элбэх сибиинньэни, кууруссаны иитэр буоллулар диэбит. Ону саарбахтыыбын. Холобур биһиэхэ Чурапчы ТХПК сылын аайы үүт туттарар кэтэх ыаллар сайаапкаларынан үүт суотугар 100-нэн сибиинньэ оҕотун тиэйэн аҕалан түҥэтэрэ. Төлөбүрүн сайын сыыйа үүттэрин харчытыттан тутара. Байал кэтэхтэргэ биири да аҕалбата. Тоҕото биллэр. Биир даҕаны ыал 10 солк. үүт туттарбат. Күөх үүтэ суох сибиинньэ иитэр барса суоҕа чуолкай.
Аны дьон үүт туттарбакка 35 тыһ. солк. ылан ол-бу түһээнтэн босхолоннулар диэн этии кырдьык. Ол эрээри элбэх сүөһүлээх кэтэх ыаллар 60 солк. эккирэтэн үгүстэрэ ИП буоллулар. Онон ити төлөбүрдэри таһынан, араас оччуокка эрилиннилэр, эбии дохуоттарыттан нолуок төлүүр буоллулар.
Түмүк.
Бу мин суруйуубун тойон-хотун уонна урут үүт туттарбат босхоҕо 35 тыһ. тиксибит дьон сөбүлээбэттэрэ, утараллара сэрэйиллэр.
Мин санаам маннык. Айылҕаҕа босхо диэн суох. Киһи сүөһү «төбөтүн» сиэбэт. Кылаабынайа – бородууксуйа элбиирин, дьону иҥэмтэлээх, олохтоох аһынан-үөлүнэн хааччыйа сатааһын иһин үлэ барыахтаах диибин.
Онтон биһиэхэ т/х-н уопсай үбүлээһининэн %- нан ыллахха хаһааҥҥытааҕар даҕаны аччатан, сүрүн аһылыкпыт үүт соҕотуопкатын 3/1-рин курдук кыччатан дьон дохуотун үрдэтиэхпит дииллэрин төрүт өйдөөбөппүн.
Орто дойдуга биирдэ да сыыспат, барытын таба, сөпкө дьаһайар тойон төрүү илигэ буолуо. Төрүө да суоҕа. Онон Ил Дархан эппитэ барыта таба, сокуон буолбатах. Дьиҥэр Айсен Сергеевич т/х-гар быһаччы биир күн үлэлээбэтэх, салайбатах, атын эйгэ киһитэ буоллаҕа. Онон кинини ити 35 тыһ. «босхо» ылбыт уонна киниэхэ бэрт буола сатыыр эргимтэтэ саҥа мэхэнииһимэ наһаа «хайҕааннар» тылларыгар киллэрбит буолуохтарын сөп. Онуоха мин кинилэргэ «тойону суулларыаххытын ба5арар буоллаххытына – кинини эргиччи аһара хайҕаан» диэн этии баарын өйдөтүөхпүн баҕарабын.
Биир тылынан бу саҥа мэхэнииһим үчүгэй өрүттэринэҕэр омсолооҕо быдан элбэх диэн санаабын уларыппаппын.
Онтон дьиҥнээхтик т/х-н өрө тардыахха, тыа дьонун дохуотун үрдэтиэххэ диир буоллахха уопсай үбүлээһини, бородууксуйа, ордук үүт-эт тутуллар сыанатын лаппа үрдэтиэххэ, көрүллүбүт үбү көдьүүстээхтик туһаныахха диибин. Ону утарар ким баарый?
Уйбаан Пономарев
Чурапчы.
«Туймаада» хаh. (08.07.21)