[14:15, 12.07.2021] Иван Петр Пономарев Фермер: Бэйэм боруобалаан көрбүппэр уонна аахпыппар, билбиппэр олоҕуран эттэхпинэ ынахха, сылгыга, табаҕа криокормтан ордук туһалаах, иҥэмтэлээх үүнээйи суох эбит диэн бигэ түмүккэ кэллим. Онтон….
Криокорм, ордук кини суолтатын, туһатын туһунан билээччи, өйдөөччү букатын аҕыйах. Ол даҕаны иһин кинини үүннэрии өнүйбэт.
Онтон криокорм диэн эбиэһи, рапсы, гороҕу уо.д.а. хойутуу, халлааны көрө сылдьан, от ыйын 10-20 күннэригэр ыһыыны ааттыыллар. Үүнэр болдьоҕо 60 хонук. Оччотугар тымныылар түһүүлэригэр, балаҕан ыйын бүтүүтэ умнаһа толору уһаан баран, сиэмэтэ ситэ сиппэккэ, ыктахха үүт курдук үрүҥ сүмэһин (восковая спелость) туругар тиийэн күөхтүү тоҥон хаалар. Биир тылынан криокорм диэн Сахабыт сирин тымныытын туһанан күөхтүү тоҥоруллубут, кэнсиэрбэлэммит үүнээйи буолар.
Саха учуонайа Г.Угаров ханнык даҕаны үүнээйи 4 кыраадыс итиигэ салгыы үүнэрэ, сайдара тохтоон хаалар диэн дакаастаан, өссө «Угаров шкалата» диэн термометр айбытын билэҕит. Онон криокрм күөх ыһыыыыттан уратыта диэн ыһыллар, хомуллар болдьоҕо эрэ атын. Бу криокорму В.А.Румянцев диэн саха учуонайа үөрэтэн анал патент ылбыт.
Криокорм иҥэмтэтэ
Биһиги бары сүөһүбүт-сылгыбыт сүрүн аһылыгын оту 2-3 кун куурдан баран кэбистэхпитинэ иҥэмтэлээх эттиктэрин 40-45%-рын сүтэрэллэрэ дакаастаммыт. Онтон ардахха ылларын 4-5 хоннордохпутуна, итиэннэ кэбиһиилээх, эбэтэр рулоннаах оппут тас өттүлэрэ кырата 10-ча см хараарарын эптэххэ оппут туһалаах эттиктэрин 50-60%-рын туһата суох сүтэрэллэр эбит. Сиилэстээһиҥҥэ үүнээйи 30-35%, сенажтыырга 17-20% сүтэрэллэр уһу. Онтон криокорм туһалаах эттигин 5(!) эрэ %-н курдугун сүтэрэрэ биллибит.
Аны күөх ыһыыга анаан саас ыспыт бурдугун хойуутук үүннэҕинэ күһүн сыалай нэдиэлэ куурбакка ардахха ылларан эрэйдиирэ, сүмэһэнин сүтэрэрэ үгүстүк тахсар.
Ону таһнан учуонай В.А.Румянцев бигэргэтэринэн күөх криокорм каротинын ахсаана оттооҕор 20 (!), протеина 4,2 (!) төгүл элбэҕэ дакаастаммыт. Тэҥнээн көрүн! Букатын киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук! Ол иһин мин криокоруму өлбөт мэҥэ уутугар тэҥниибин.
Криокорм ыһыыта бурдуктан туох да уратыта суох. Болдьоҕо эрэ уһаан биэрэр. Арай хомуйуута арыый сэрэхтээх, уустуктардаах. Кинини оҕустараат тута мустаран бугуллуохха, от курдук кэбиһиэххэ, рулоннуохха, пленканан суулатан сенаж курдук оҥоруохха эмиэ сөп. Сэрэҕэ диэн хаарга баттатыахха, кэбиспитин, рулоннаабытын кэннэ итийдэҕинэ буһан тахсыан, сытыйыан да сөп. Эбэтэр бугуллаан кэбиһиэххэ, адьас судургута, ороскуота суоҕа, төрүт хомуйбакка бэйэтинэн хаалларан сүөһүгэ, сылгыга мэччитиэххэ эмиэ сөп.
Криокорму үүннэрии холобурдара.
Мин хаһан да мээнэ куолулаан, сэрэйэн көрөн суруйааччым суох. Хайаан даҕаны бэйэм боруобалаабыппар, илэ көрбүппэр, билбиппэр олоҕуран кэпсээччибин.
Өрдөөҕүтэ суруйбутум курдук бэйэм 2002 с. дьиэм чугаһыгар, урукку торбос хааччаҕар, саҥа сиргэ ардах кэнниттэн биир гааны кыайбат сири диискэлээн, бараналаан, хараардан баран боруобаҕа илиинэн эбиэһи ыспытым. Ити Бөтүрүөп таҥаратын кэнниттэн быһылааҕа. Онтукайым балаҕан ыйын ортотун диэки, хаһыннар түһүүлэрэ киһи курданарынан хоп-хойуу гына үүнэн тахсыбыта. Ону хотуурунан охсон, хомуйан ынахтарбар сиэппитим үүттэрэ быдан элбээбитэ, киэһээ аайы маҕыраан лаҥкылатан эрдэ кэлэр буолбуттара. Онтукам кэнники санаатахха криокорм эбит.
2013 с. Петр Трофимов диэн Сылан, улуус биллэр фермерэ үүннэрбит криокормун кыһын ыанар ынахтарыгар биэрбитэ, кэннилэригэр турар сүөһүлэрэ күөх оту сии туран, ымсыырбыттыы кэннилэрин хайыһан турар буолаллар этэ диэн кэпсээбитэ.
Хас да сыллааҕыта Алаҕарга элбэх сүөһүлээх, Арассыыйа үтүөлээх фермерэ Н.Н.Лыткин Нэлим диэн сиргэ 14 гектарга криокорм ыспыт. Онтуката икки харыс курдук үрдүктээх хойуутук үүнэн баран тохтоон хаалбыт. Ону кылгас буолан уонна үлэҕэ баттатан кыайан хомуйбатах. Ол ыспыт бааһынатыгар хаар чарааһыгар, муус турбутун кэннэ сүөһүлэрин ыытан мэччиппитэ ынахтарын үүтэ сайыҥҥылыы эбиллэн, идэһилэрим, соҕотуопкаҕа туттарар сүөһүлэрим ыйааһыннара биллэрдик эбиллэн букатын ночоотурбатым, барыстаннаҕым буолуо. Ону оҕустаран, мустаран, бугуллаан эбитэр кэбиһэн эрэйдэммэтим, биир солкуобайы хомуйууга ороскуотурбатым диэн эбэн кэпсээбитэ.
Быйыл саас дойдубар балыыһаҕа сыттахпына биир Г.Мандаров диэн Одьулуун киһитэ кэпсээбитэ: — 10-ча сүөһүлээхпин. Онно биир сыл агрооскуолалар үүннэрбит криокормаларыттан кэпсэтиһэн ыламмын, тиэйэн аҕалан күһүн идэһилэрбин аһаппытым олус эбиллибиттэрэ. Биир тыһаҕаһым ыраас этэ 156 киилэ буолбута – диэн астынан, сөҕөн кэпсээбитэ.
Аны биир холобур. Кэнники сылларга даачатыгар букатын оҕо төбөтүн саҕа сүбүөкүлэни, хардаҕас саҕа моркуобу, араас үүнээйилэри, мастары олордор биология билимин хандьыдаата И.А.Федоров күөх экранынан, радионан элбэхтик кэпсиирин үгүстэр истибиккит буолуо. Онно кини биирдэ, сопхуостар саҕана Амма Соморсунугар хас эрэ гектар бааһынаҕа криокорм ыспыттарын, онтукаларыттан 1 кв.миэтэрэттэн 4 кг, ол аата биир гектартан 40(!) тонна кэлбитин туһунан кэпсээбитэ. Өссө криокорму от ыйн бүтүүтэ ыһан баран убаһаны эрдэ арааран ахсынньыга, саҥа дьылга диэри уотуохха сөп диэбитэ.
Криокормы ыһа сылдьыбыт быраактыка аҕыйаҕа суох.
Холобуор 1985 сыллаахха Бүлүүгэ «Күүлэт» сопхуос 4,5 гектартан 80,2 тоннаны үүннэрбит.
1998 сыллаахха оннооҕор Өймөкөөҥҥө «Үчүгэй» ОПХ 0,87 гаттан 11,4 тоннаны ылбыт.
2000 Аммаҕа Бөтүҥ ТХПК 195 гектарга ыһан гаатыттан 11-дии тоннаны үүннэрбит.
СӨ т/х-тын үнүстүүтэ Өктөмҥө биир сыл гектартан 35!-тии тонна криокорму үүннэрэ сылдьыбыт.
Криокорму үүннэриигэ санааларым.
Аахпыккыт курдук криокорм бары үүнээйилэртэн иҥэмтэтинэн, туһалааҕынан ырааҕынан ордук. Хатылыыбын. Кини оттооҕор каротиныҥ ахсаана – 20 (!), проитеина — 4,2(!) төгүл ордук. Ыһыллар, хомуллар технологията төрүт судургу. Ыһан баран төрүт да хомуйбакка мэччитиэххэ сөп. Ол иһин мин маннык этиилэрдээхпин.
Бурдугунан, күөх ыһыынан дьарыктанар улахан КП-р, фермердэр хайаатар даҕаны ыһыыларын иэниттэн, саатар аҕыйах гектары ордорон от ыйыҥ иккис аҥарыгар ыһан криокорм оҥоруохатрын сөп этэ. Онтукалара ситэ үүммэтэҕинэ ити Н. Лыткин курдук ынахтарын, эбэтэр туттар сүөһүлэрин, убаһаларын эрдэ арааран мэччиттэхтэринэ эбиллии бөҕөнү ылыа этилэр. Онтон хойуутук ситэ-үүннэҕинэ хомуйан ылан, холобур, кыһын-саас бурдук оннугар мөлтөөбүт биэлэригэр сиэттэхтэринэ кулун төрөөһүнэ элбиирэ туох да мөккүөрэ суох.
Криокорму кыра бааһынайдар, биирдиилээн ыаллар да ыһыахтарын сөп бөҕө. Холобур мин 20 сыл аннараа өттүгэр саҥа сири оҥорон биир күн гектар аҥарыттан ордук сиргэ ыспытым курдук. Быйылгы курдук кураан сайыҥҥа маҥнайгы күн биир гектар бэлэм бааһынаҕа, эбэтэр саҥа сиргэ помпанан ыбылы уу ыстаран баран, иккис күн илиинэн даҕаны ыстахха күһүнүгэр 5-10 (!) тонна криокормы таах ылыаҕын. Онно 1,5-2,0 (4-5 куул) сиэмэн наада. Холобур ити 4-5 куулу кыһын сылгын үөрдэригэр аһатан улаханы туһаммаккын. Онтон ити үүннэрбит 10-ча тонна криокорманан биэлэрин эбии аһаттахтарына хас эмэ убаһанан элбэҕи ылыаҕын.
Криокорм сибиинньэҕэ, кууруссаҕа бэртээхэй битэмииннээх аһылык буолар дииллэр. Оччотугар куурусса, сибиинньэ иитэр кэтэх ыаллар олбуордарыҥ муннугар, кыбыы да оннугар, эбэтэр кыра бааһына оҥорон бурдук ыһаллара буоллар кууруссаларын сымыыттара элбиирэ, сибиинньэлэрэ эбии уойара, улаатара саарбаҕа суох.
Түмүгэр сүөһү-сылгы, сибиинньэ, көтөр иитэр дьон кыра да буоллар өлбөт мэҥэ уутугар тэҥнээх криокормна ыһа сатаан. Онно сүрэх уонна кыһамньы эрэ наада.
Уйбаан Пономарев
Чурапчы.
[14:46, 12.07.2021] Николай Барамыгин: