Хатылыыбын. Т\х-гар эти-үүтү элбэтиигэ хотон, күрүө тутуута, сүөһү боруодатын тупсарыы, эмтээһин… төһө даҕаны наадалаахтарын иһин, саамай кылаабынайа, сир үлэтэ, сүөһүнү дэлэй иҥэмтэлээх аһынан хааччыйыы буоларын киһи барыта өйдүүр буолуохтаах эрээри, онно суолта ситэ биэрбэт киһи элбэх.
Онон бу суруйуум 3-с, 4-с, 5-с «сэрийээллэрин» сир үлэтигэр аныыбын. Олортон бүгүн курааны утары охсууга туох үлэлэри ыытыахха, сөбөр тохтуоҕум. Онуоха маҥнайгытынан…
Аһыҥаны утары охсуһуу
Сут-кураан аргыһа аһыҥа үөн буоларын ким барыта билэр. Улахан курааннарга сири-дойдуну кубаарыччы сиэн, өссө былыт курдук алаастан алааска көһө сылдьар буолара үһү.
Аһыҥаны утары охсуһуу уруккуттан барара. Сэрии саҕанааҕы 1939-1942 сс. улахан сукка колхуостаахтар эрэйдээхтэргэ бурдук буолактарын тула миэтэрэ кэриҥэ кэтиттээх, киһи тобугунан дириҥнээх ханаабалары хастараллара үһү. Олус сылаалаах үлэ буоллаҕа! Син баһаам түһэрэ үһү да, ол былыт курдук көтөр үөннэр иҥнибэт бөҕө буоллахтара. Мин оннук ханаабалар тобохторун көрөр этим.
Сопхуостар саҕана дьаатынан эмтээһин, куулу төгүрүк тиэрбэстээн баран от курдук охсон хомуйа сылдьыбыттара. Хайа эрэ сиргэ Бөлөрүүс тыраахтар кэннигэр бэнтилээтэр олордон оботторон көрбүттэрэ. Сорохтор аһыҥа сымыыттаабыта буолуо диир сирдэрин кыһын хаарын күттэрэллэрэ. Тоҥорон өлөрөөрү. Олортон биир даҕаны ньыма туһалаабыта биллибэт.
Манна кыратык туораан, биир суолга тохтуум. Хайа эрэ сурунаалга Африкаҕа оннук сут дьыл хойуу аһыҥа түстэҕинэ, хоргуйан өлүмээри хомуйан, ыһаарылаан сииллэр үһү диэн аахпытым. Онтон биһиэхэ сэрии кэмигэр барыта 58962 киһи үксэ хоргуйан, онтон сибээстээн ыалдьан өлбүттэр. Алдьархайдаах трагедия! Оннооҕор Бүлүү эҥэр, Сунтаарга быһыылааҕа, өлбүт киһини сиэһин түбэлтэтэ тахсыбыта диэн биир киһи ахтыыта хаһыакка тахсыбыта. Ону саныыбын ээ. Арай ол хоргуйуу кэмигэр биһиги дьоммут, африканецтар курдук аһыҥаны сиэбиттэрэ буоллар, молооруччу уойан тахсыахтарын сөп этэ диэн санаталаан ылбытым. Кырдьык, туох куһаҕаннаах буолуой? От сүмэһинин аһыыр үөн. Чэ, ити хааллын.
Доҕоттоор! Илин Эҥэр улуустарга былырыын кураан сибикитэ аһыҥа биллибитэ. Күһүн сөҥүү төрүт кэриэтэ түспэтэҕэ. Онон быйыл сайын кураан, сут буолара буолуо диэн үгүстэр, ол иһигэр Т.Л.Тарасов-Тускул кытта этэр. Миэхэ Таатта Кыйытыттан Сабарайкин В.В. диэн норуот билгэһитэ эрийэн, эмиэ быйыл кураан сайын буолар диэн сылыктыырын эппитэ.
Оччотугар аһыҥа хойуутук үөскүүрэ эрэбил. Онуоха туох дьаһаллары ылыахха сөбүй?
Билэрбит курдук биһиги диэки 2011-2012 сс. улахан курааннар буолбуттара. ¥гүс алаастарбытын аһыҥа кубарыччы сиэбитэ. Биһиги былааннаах оппут аҥарын курдугу, 19 тыһ. 300 тонна оту атын улуустарга оттоон, атыылаһан кыһыны быһа таһан үлэ бөҕөнү көрсүбүппүт. Онуоха эбэн 3200 т. уотурбаны, 20 т Кэмпэндээйи тууһун таспыппыт. Өссө сорох оппутун сайын өрүһү туоратан аҕалбыппыт абыраабыта. Онно ЛОРПа инженерэ, Кытаанахтан төрүттээх бэйэбит уолбут М.М.Лазарев улахан көмөнү оҥорбута. Барыта 80 КамАЗ үлэлээбитэ. ¥лэни барытын «Чурапчы» ТХПК сүрүннээбитэ. Онно төһөлөөх ороскуот тахсыбыта, үп-харчы төлөммүтэ буолуой?
Онтон мин аныгы үйэҕэ улахан ороскуота суох аһыҥаны уодьуганныахха, бэйэ сиригэр балачча оту бэлэмниэххэ сөп диибин. Ол туһунан урут хаста даҕаны суруйан турабын.
Аһыҥа хаһан даҕаны алааска, үрэххэ биир тэҥник үөскээн, кэлимсэ сиэн барбат. Кини алаас, үрэх үрдүк, хордоҕой сирдэригэр остуол сирэйин, кыра хос, дьиэ оннун саҕа сирдэргэ сымыытын түһэрэр. Онтуката саас, сөптөөх усулуобуйа үөскээтэҕинэ, кылы кырбаабыт курдук дэлэйдик үөскээн, сыыйа тулатын кубарыччы сиэн тэнийэн барар.
Бу саҥа үөскээн эрэр сирдэрин РЛО (ранцевый лесной опрыскиватель) диэн тыа баһаарын умуорарга туттуллар 20 л уу киирэр үрүксээк курдук тэрилгэ аһыҥа эмин кутан ыстаран, балачча суох оҥоруохха сөп бөҕө. Онуоха ааспыт 2011-2012 сс. курааннарга Чурапчы Алаҕарыгар Г.Г.Оконешников диэн тыа үлэһитэ (лесник) биир бытыылка эминэн ол РЛО-гар кутан, ходуһатын эмтээн, 8 оту ылбытын туһунан хаста да суруйбутум.
Ол Гаврилы мин биирдэ эрэ көрбүт, соччо билбэт киһим этэ. Ону үрдүнэн 70 сааспын туолар үбүлүөйбэр ыалдьыт быһыытынан ыҥырбытым. Син элбэх бааһынайдар, салалтаттан да бааллара. Кинилэргэ уопутун кэпсэттэрээри. Киһим кэлбитэ. Ол эрээри киниэхэ иккис остуол ортотун, күүгүн-хааҕын үксээбитин кэннэ тыл биэрбиттэрэ. Онуоха эбэн киһим саҥата симигэ, тыл этэ үөрүйэҕэ суох буолан, дьон өйдөөн-дьүүллээн истибэтэхтэрэ. Онуоха мин маҥнайгы остуолга тыл биэрбэккэбин уонна бэйэм быһааран биэрбэккэбин дии санаабытым.
Эһиилиттэн кураан тохтообута. Ким да аһыҥаны ахтыбат буолбута 9 сыл буолла. Ол эрээри ити кыһалҕа быйылгаттан эргиллиэн сөп. Бээ, бу суруйа олорон…
Аймахпар Арамааҥҥа эрийдим
Сылан Уһун Күөлүгэр олорор эһэлэрбит төрдүлэринэн аймаҕым Арамаан Пермяков диэн 2005 сылтан ойоҕунуун бааһынай хаһаайыстыба тэриммит, 65-с хаарын ууллараары сылдьар, этэргэ дылы, хаана суох туруу үлэһит киһилиин кэпсэттим. Кини туһунан киһи улахан ыстатыйаны да суруйуон сөп этэ.
Арамаан бааһынай буолаат дэриэбинэттэн 3 биэрэстэ холобурдаах Түмэпий алааһа диэн 42 гектардаах алаас маҥнай аҥарын, кэлин барытын докумуоннатан ылбыт. Бу алааһы сопхуос саҕаттан оттууллара үһү даҕаны дуоннаах оту ылбаттар эбит. Кэлин икки ыал уктара сылдьыбыттар да үүммэтэ бэрдитэн аккаастаммыттар. Онон Арамаан, хойутуу бааһынайдаан, сир суох буолан, кыһалҕаттан уктарбыт.
Онтон, баҕар, итэҕэйиэххит суоҕа да, сирэн бырахпыт сирдэриттэн сыл аайы 20-30 оту ылар буолбут. Биир сыл 34(!) оту кэбиспит. Онно эбэн кыра бааһына оҥостон балачча күөх үүнээйини үүннэрэр эбит. Криокорма да бэлэмнии сылдьыбыт. Ону хайдах ситиспитин салгыы кэлин сыыйа суруйуоҕум.
Онтон бүгүн мин киниттэн ити кураан сайыннарга хайдах аһыҥаны утары охсуспутун туһунан ыйыталастым. Онуоха кини манныгы кэпсээтэ:
- Алааһым чугас буолан күн аайы кэриэтэ баран ходуһабын сатыы сылдьан сирийэн көрөр этим. Онуоха сорох сирдэринэн быыкаайык остуол сирэйин саҕа сиргэ ынырык элбэх үөн оргуйа (кини тыла) олорор буолааччылар уонна соторунан кубарыччы салаан кэҥээн бараллар. Ону эмтээри биир киһиттэн РЛО (үрүксээк) уларсыбытым уонна кыра аһыҥа дьаата булбутум. Ону сурукка этиллибит кээмэйинэн уулаах РЛО-бар кутабын. Ол кэннэ ол кыра «оргуйа» сытар сирдэрин эмтээх уунан ыбылы ыстарар этим. Оннук сөп буола-буола кэлэн үөскээри гыммыт сирдэрин эмиэ ыстаран биэрэрим. Ону хаһан, хайа кэмҥэ эмтиир этигиний диэн ыйыппыппар киһим: — Ээ, умнан да бардым. Арааһа, ыам ыйын бүтүүтүттэн, бэс ыйыгар буоллаҕа диэтэ. Онтон хайдах харыстанарын туоһуласпыппар мааскалаах, тыалы кэнниттэн сэрэнэн ыстарарын туһунан эппитэ.
Манна бэйэбиттэн биири этим. Өрдөөҕүтэ терапия балыыһатыгар сыттахпына биир киһи Мугудайга оннук кураан дьыл саҥа үөскээн эрэр аһыҥалары тарахаан эмин баллоннарынан ыстаран син балачча оту ылбыта диэн кэпсээбитэ.
Аҕыйах сыллааҕыта олбуорбут иһигэр үүнэр хатыҥ, черемуха, тэтиҥ, араас талахтарга туох эрэ кыра үөннэр буулаан сиэн, саһардан барбыттара. Ону уолум РЛО-ну булан, санэпидтан аҕалбыт туох эрэ эми буккуйан ыстарбыта тута суох буолбуттара. Ааспыт сайын эмиэ биллэн эрдэхтэринэ, хаһаайын суоҕар, кийиитим барахсан анал таҥас кэтэн, мааскалаах эмтээн кэбиспитэ олбуорбут араас күөх маһынан, талаҕынан букатын саад курдук чэлгийэн турара көрүөххэ астык. Ол барыта РЛО-ну туһанан.
Мантан биир түмүгү оҥоробун. Аһыҥа туруох буоллаҕына ходуһалаах ыаллар, КП-лар бары итинник РЛО-ры булан, аһыҥаны саҥа үөскээн эрдэҕинэ Чыаппара Гаврилын, аймаҕым Арамаан курдук сирийэн эмтииллэрэ буоллар ити адьырҕа үөнү балачча уодьуганныахха сөп бөҕө. Киһи онно мөккүһүөн табыллыбат.
Бээ, биири умна сыспыппын. Арамаан иккистээн эрийбиппэр итинник эмтээн ол сыл алааһыттан 10-ча оту ылбытым диэтэ. Аһыҥатын эмтээбэтэҕэ буоллар букатын кэриҥэ мэлийэрэ чуолкай этэ. Ону помпа булан уу ыстарбытым буоллар өссө элбэҕи ылыан этэ диэбиппэр утарбат. Онно эбэн адьас кыратыгар эмтиэххэ наада, мин хас да күн сылдьыбытым диэн тоһоҕолоон биэрдэ. Сайын аһыҥа букатын аҕыйаабыт этэ диир.
Ол эрээри манна биир кутал баар. Аһыҥаны маннык эмтээтэххэ…
Элбэх киһи ыарыһах буолуон сөп
1912 бу туһунан улууһум уонна «Кыым» хаһыакка суруйталаабытым. Онуоха биир Максим Афанасьев диэн билим хандьыдаата итинник эмтээтэххэ элбэх киһи сүһүрэн ыарыһах буолуоҕа. Оннук эмтииргэ сөптөөх таҥастаах, анал үөрэҕи баран, көҥүл ылбыт буолуохтааххын диэн соччо сөбүлээбэтэх курдук хаһыакка суруйбута. Учуонай киһи биллэҕэ. Сэрэхтээх бөҕө буоллаҕа.
Ол эрээри олоххо куттала суох диэн туох да суох. Былыргылар киһини күҥҥэ 40 моһол күүтэр дииллэрэ. Хааман иһэн охтон араас эчэйиини ылыаххын сөп. Массыынанан айанныыр өссө кутталлаах. Төһөлөөх абаарыйалар буолан, хаарыан дьон өлөллөрүй, эчэйэллэрий? Онтон саамай улахан кутал куораттар эһиги килэйбит-халайбыт супер маркеттаргытыгар баар. Хайдахтаах курдук араас химиянан, дьаатынан сутуллубут, сылы сыллаан сытыйбат, буорту буолбат оҕуруот астара, фрукталар, эт бородууксуйатын арааһа, кока-кола курдук тимир дьэбинин ыраастыыр утахтар, кырдьык буоллаҕына, кытайдар туалет убаҕаһыттан оҥорбут «күндү» арыгылара… дэлэй бөҕөлөр. Өрдөөҕүтэ мин улахан күтүөтүм астан сүһүрэн өлө сыспыта. Москваҕа тиийэн нэһиилэ быыһаммыта. Ону халбаһыттан сүһүрбүккүн диэбиттэр этэ. Кырдьык, кэлии халбаһыны наһаа сиирэ. Билигин сытыгар даҕаны турбат.
Онтон, мин саныахпар, аһыҥаны анал таҥас кэтэн, муннугар, айаххар мааскалаах, ити аһыҥа үөскээн эрэр кыра сирдэрин, тыалы кэнниттэн сэрэнэн ыстардахха син буолуо дии саныыбын. Манна биири өйдүөххэ. Ити илиигинэн хачайдаан ыстарар носуоһун төбөтүн сиртэн бэккэлээтэҕинэ 30-50 см тэйиччи туттаххына уу тута сиргэ түһэн иҥэр, тула паар буолан төттөрү көтөн тахсыбат ини. Хата сыта кэлэн сүүһүрдүөн сөп. Ону мааскалаах буоллахха, тыал кэнниттэн ыстардахха тыалы утары көтөн кэлбэт ини. Биир тылынан сэрэхтээхтик тутуннахха соччо наһаа кутала суох ини, элбэх киһи ыарыһах буолуо дии санаабаппын. Онуоха холобур быһыытынан ити Чыаппара киһитэ Гаврил Оконешников, мин аймаҕым Арамаан уонна мин уоллаах кийиитим буолуохтарын сөп. Кинилэр бу 10-ча сыл этэҥҥэ сылдьаллар. Онон иити эмтээһининэн наһаа куттуур, куолулуур соччо сөбө суох диибин. Ол оннугар…
Сүөһү-сылгы сүһүрүөн сөп
Сыһыыны-толоону, алааһы барытын тилэри эмтээтэххэ, кырдьык, сүөһүгэ улахан кутталлаах буолуон сөп. Куттала сүөһүгэ эрэ буолбатах. Ходуһа араас туһалаах бытархай үөнүн-көйүүрүн өлөрөн алаас экологиятын алдьатан охсуута өссө улаатыаҕа. Аны оннук алааһы тилэри ыстарбытын кэннэ, арай, дохсун ардах түстүн? Оччотугар күөлэ суураллан киирэн балыккын, уу үөнүн-көйүүрүн эмиэ аҕыйатыан сөп.
Сэбиэскэй саҕана күрүөтэ суох ходуһаларга кытта уоҕурдууну «хаар» курдук ыстаран көтөрү-сүүрэри, чыычааҕы аччатан билигин күөрэгэй да ырыатын киһи дэҥҥэ истэр буолла.
Ааспыт курааннарга Уус-Алдаҥҥа «Шасси» тыраахтарга ыстарар оҥорон ходуһаны бүтүннүү эмтииллэрин көрдөрөн, суруйан, аҕытаассыйалаан аххан биэрбиттэрэ. Төрүт сыыһа! Оннук бүтүн нэһилиэк, улус ходуһатын барытын ыстарбаккын. Туһата кыра, буортута элбэх. Оннук санааҕытын букатын киэр илгин! Айылҕаны алдьатыман! Улахан туһата суохха бириэмэҕитин барааман!
Аймаҕым Арамаан эппитигэр дылы саҥа үөскээн эрдэҕинэ эмтээбэтэххинэ, тэнийдэҕинэ, туох да кыайбат диирэ саамай сөп.
Аһыҥа дьаата кутталлааҕа биллэр. Ол иһин күрүөлээх эрэ сирдэр эмтэниэхтээхтэр. Ол гынан баран, хомойуох иһин, үнүр суруйбутум курдук сыл аайы 600-тан тахса км саҥа күрүөнү тутан, бу 30 сыл устата Сир шарын аҥардаттыбыт эрээри, кырдьыгынан ыллахха, улахан аҥардара күрүөтэ суох курдуктар. Оччотугар олору эмтээбэппит, куттанан олоробут дуо?
Онуоха мин эмтиэххэ сөп диибин. Суруйбутум курдук аһыҥа остуол сирэйин, дьиэ оннун саҕа сирдэри кубарыччы сиэн тэнийэн барар. Оччотугар сүөһү ото суох кубарыйан турар сиртэн тугу булан сиэҕэй? Ол аттыгар мэччирэҥ баар буоллаҕына? Эбэтэр буору салаан, сири кирэн барыа дуо? Суох ини. Аны син элбэх дьааты сиэтэҕинэ сүөһү өлөр ини. Сэрэххэ тоһоҕо анньан быстах күрүөлээтэххэ, харабылыахха, быстах дэриэбинэҕэ сүөһүнү бостууктаан даҕаны мэччитиэххэ сөп бөҕө. Куолулаабакка, куттаабакка ылсыахха эрэ наада. Онон мин аһыҥаны кыһаннахха уодьуганныахха сөп диибин. Өскөтүн…
Бары туруннахха
Онон, мин миниистир эбитим буоллар, быйыл саас бары сүөһүлээх ыаллар саатар биирдии, КП-лар хастыы даҕаны РЛО-ну булуналларыгар үлэни ыытыам, сүбэлиэм этэ. Онуоха ол «үрүксээктэри» нэһилиэгинэн, улууһунан, өссө тиэйиитин ороскуотун үүт субсидиятын суотугар иэс аҕалтарыыны тэрийтэриэҕим.
Ону таһынан тустаах учуонайдар, исписэлиистэр аһыҥа дьаатын хайдах туттар туһунан сиһилии бары СМИ-лэр нөҥүө быһааралларын, өйдөтөллөрүн тэрийиэм этэ. Ол кэннэ аһыҥа эмин кииннээн булууну, өссө чэпчэтэн, эбэтэр босхо тиэрдиини тэрийэ сатыам.
Оччотугар ити мин аймаҕым Арамаан Пермяков курдук дьон сотору-сотору ходуһаларын кэрийэн кыратыгар, саҥардыы үөскээн эрдэҕинэ эмтиир буоллахтарына тоҕо кыайтарыа суоҕай?
Өссө хаһаайын массыынаҕа, тыраахтарга олордон киэһээтин ойохтору, оҕолору олордон айылҕаҕа күүлэйдии таарыйа баран ханан үөскээри гыммыттарын эрдэттэн эрэспиэскэлиирэ, тоҕо табыллыбат буолуой? Өссө луупалаах сылдьан букатын кыра, быт саҕана эрдэхтэринэ ханан тахсаары гыммыттарын билиэххэ сөп. Онно элбэх бириэмэ барбат. Оҕолорунан ходуһа отун-маһын ыраастатыахха, таарыччы балыктатыахха, андылатыахха даҕаны сөп. Онтон элбэх ходуһалаах КП-лар былыргылыы субуотунньук да тэрийиэхтэрин сөп. Өссө бигэргэтэбин. Итинник дьаһанар буоллар аһыҥаны лаппа аҕыйатыахха сөп бөҕө. Онно туох нааданый? Онно – кыһамньы, сүрэх эрэ наада!
Түмүк
Эмиэ тылбын толорботум. Сырыы аайы кылгатыах буолабын даҕаны кыайтарбат. Тууйуллубут, түмүллүбүт санаалар киирэ тураллар. Өтөрүнэн бүтэриэ суох курдукпун. Арай нэдиэлэ аайы таһаарар буоллар сотору бүтүө этэ.
Арай быйыл кураан буоллаҕына хас биирдии сүөһү-сылгы иитэр дьон, хаһаайыстыбалар бары итинник «үрүксээк» булунан аһыҥаны эрдэттэн бука диэн эмтээн. Оччотугар аһыҥа үөн аҕыйыыра туох да саарбаҕа суох.
Аны ити «үрүксээкпитин» ходуһаны өртөөһүҥҥэ (онно биир «сиэрэйэни» аныаҕым), тыа баһаарын умуорууга, бэтэринээрдэр курдук хотону эмтээһиҥҥэ, щелкопряды утары охсуһууга, оҕуруот да үөннэрин өлөрүүгэ туттуохха сөп.
Салгыы ходуһаны ньүөлсүтүү туһунан суруйуом. Онуоха куруук этэрим курдук «Сукка – курааҥҥа от аһара үүнэр» диэн буолуоҕа.
Уйбаан Пономарев.
Чурапчы.
Ватсап, 20.03.2020 с.