Өрөспүүбүлүкэбитигэр т/х-та эһиннэ-быһынна диэн үгүстэр сунхаран тахсабыт. Оннук буолбатах эбит. Сорох үлэ көрүҥнэригэр харчы-үп бөҕө көрүллэр, үлэ-хамнас күөстүү оргуйар сопхуостар саҕанааҕы көрдөрүүлэри, ырааҕынан күөһарар эбиппит. Бирээмэ Гинесс рекордугар киирсиэххэ сөп курдук. Сатаатар олорунан киэн туттуоххайын, эбэтэр кыбыстан саҥата суох хаалыаххайын. Ону бу ыстатыйабын аахпыттар бэйэҕит сыаналаан. Онтон үлэ ханнык көрүҥнэригэр сөҕүмэр ситиһиилэннибит?

Биир ынахтан үүтү ыаһыҥҥа.

Сүөһү иитиитигэр биир ынахтан төһө киилэ үүтү ыаһын туох баар сүөһү үлэтин саамай сүрүн көрдөрүүтэ. Онуоха мин былырыын ол туһунан ыйытыыбар т/хаһ-н миниистирэ А.П.Атласов маннык хоруйдаан суруйбутун тылыттан тылыгар тиэрдэбин. – Өрөспүүбүлүкэтээҕи статистика тэрилтэтин отчуотунан, 2019 сылга биир ынахтан ортотунан ыаныллар үүт көрдөрүүтэ өрөспүүбүлүкэ бары хаһаайыстыбаларыгар (тэрээһиннээх, бааһыйдар, кэтэхтэр) 2290 киилэҕэ тэҥнэспитэ… Онтон биир ынахтан былырыын ортотунан 1166 киилэ үүт туттарыллыбыт – диэбит. Бу көрдөрүү 2018 сылга 2350 киилэ этэ. Онон өссө арыый аҕыйаабыт. Ааспыт сылга даҕаны бу көрдөрүү улаханнык намтаабатах.
Ону суоттаан көрүөҕүн. Оччотугар биир ынахтан ыаммат 2290 киилэ үүттэн туттарыллыбыт 1116 киилэни көҕүрэттэххэ хас биирдии ыанар ынахтан 1124 (!) киилэни кэтэхтэр, бааһынайдар, КП-лар бэйэлэрэ испит, туһаммыт буолан тахсаллар. Чэ, баҕар, биир да тоннанан ылыаҕын. Оччотугар, холобур, үс ынахтаах кэтэх ыал – 3, 10 ынахтаах бааһынай – 10, 100 ынахтаах КП – 100 тонна үүтү бэйэлэрэ туттубут курдук буолан тахсаллар. Оннук буолбатах дуо? Дьэ, кырдьык, итини итэҕэйдэххэ, букатын үүккэ «сөтүөлээбит» дьон эбиппит.
Онтон дьиҥэр хайдаҕый? Тэрээһиннээх улахан хаһаайыстыбалар ыабыт үүттэрин 100% туттараллара туох да мөккүөрэ суох. Сорохторо ыабыттарынааҕар элбэҕи туттарбатах буоллахтарына баһыыба. Бааһынайдар (фермердэр) барытын кэриэтэ туттараллара эрэбил. Кэтэхтэр даҕаны ыабыттарын үксүн туттара сатыыллар.
Куруук суруйарым курдук, кэтэхтэр үүтү туттараллара быдан барыстаах. Ылан көрүн. Киилэ арыы 24 киилэ үүттэн кэлэр. Ону былырыыҥҥы сыананан 45 солк. туттаран, 1080 солк. аахсан, 2 киилэ бэлэм арыыны, эбэтэр араас үүт бородууксуйатын ылыахтарын сөп. Сэппэрээтэрдээн, иирдэн, арыылаан бодьуустаспакка эрэ. Эбэтэр ол харчыларыгар көрүүчэй, саппаас чаас, сибиинньэ оҕотугар тиийэ ылан, араас наадаларыгар туттан, ону үүт суотугар эрдэлээн ылан, олус абыраналлара. Ол иһин ыаллар үгүстэрэ үүттэрин олоччу кэриэтэ туттара сатыыллара. Биир тылынан, тыаҕа сүөһүлээх ыал үүт туттаран харах таһаарыналлара, олус абыраналлара.
Онтон быйылгыттан кэтэхтэртэн үүтү туппат буолан биирдэ булумахтана түстүлэр. Ити ынах төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. ылыы үүт туттаран харчылаһар ыалларга быдан ночооттооҕо туох да мөккүөрэ суох. Ити түмүгэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэнн 23(!) тыһ. тонна үүт былырыыҥҥыттан итэҕэс соҕотуопкаланар буолла. Ити үүттэн 958 (!) тонна ынах арыыта кэлиэ этэ. Ону 10-нуу тоннанан 96 (!) улахан массыынанан тиэйиэххэ сөп этэ диэн суоттаан биирдэ суруйбутум. Итиччэ элбэх арыы наадата суох дуо?
Маннык дьаһаныы тоҕо ылылынна? Мин саныахпар уопсай үүт соҕотуопкатын үстэн биирин көҕүрэтэн, маҕаһыыннарга аҕыйах таҕыстын диэн буолуо. Ону таһынан соҕотуопсуктар аҕыйаҕы хомуйан, оборуоттара кыччаан, үлэлэрэ мөлтөөтүн диэбиккэ тэҥнээх. Онно эбэн элбэх сүөһүнү иитэр кэтэх ыаллар, наһаа “байыахтара” диэбиттии, аҕыйах үбү – харчыны өлөрдүннэр диэбиккэ тэҥнээх. Эбэтэр 60 солк. көөчүктээн чааһынайдары тэриллиилээхтэргэ киллэрэ сатааһын буолуон сөп. Маннык элбэх сүөһүлээх ночоотурар ыаллар тустарынан хаста да суруйан турабын. Бу – сымыйа дуо?
Онтон маннык дьаһаныы бары тойоттор, үөһэттэн – алларааҥҥы диэри, Үөһээ Бүлүү Ороһу нэһилиэгин баһылыга Антонов А.В. “кэтэхтэр үүттэрин 35 тыһ. солкуобайы таһынан бэйэбит астаан 30-туу солк. тутуохпут” диэбитин наар холобур оҥостон тахсыбыттара. Онтон атын ким да, тугу да эппэт бары – Ороһу да Ороһу дииллэрэ.
Ол эрээри өрөспүүбүлүкэ бары нэһилиэктэрэ ороһулар курдук 30-туу солк. тутар кыахтара суоҕа чахчы. Ону ороһулар ааҕан-суоттаан, кыахтарын билинэн ылыстахтара. Тылларын толороллор ини. Оччотугар эһиилгиттэн кинилэргэ, атын да сирдэргэ бааһынайдар, КП-лар да уурайан чааһынайга көспүтүнэн барыахтара. Тоҕо диэтэххэ кэтэхтэр үүттэрин сыаната ити 35 тыһыынчалыын кырата 70 солк. курдук буолуоҕа. Оччоҕо бааһынайдар, КП-лар даҕаны нолуок төлөөн, оччуот бөҕөнү оҥорон тоҕо эрэйдэниэхтэрэй? Чааһынайынан туттарбыттара быдан судургу, барыстаах бөҕө буоллаҕа дии. Оннук түбэлтэҕэ бары сыыйа чааһынайга көһөн ТХМ, улуустарга ТХУ-лар да соччо наадата суох буолуохтара. Кэтэх ыалларга туох элбэх салалтата наада буолуой?
Бээ, үүппүтүгэр төннүөҕүн. Сопхуостар саҕана буолнай көөнньөрбөнү, сиилэһи сиэтэн биир эмэ ферма, отделение 2000-х кирбиини аһараллара. Холобура 1988 сыллаахха биһиги “Чурапчы” сопхуос Кытаанахтааҕы отделенията туспа бэчээттээх аренднай предприятия буолан үлэ бөҕөнү ыыппыппыт. От былаанын аһарбыппыт, 1500 тонна курдук сиилэһи укпуппут, Намылдьы диэн сиргэ турнепс бөҕөнү үүннэрбиппит. Уотурба дэлэйэ, көөнньөрбө төрөөбүт ынахтарга дэлэйдик, сиилэс, турнепс эбии сиэтэрбит. Анал осеменатор үлэлиирэ. Элита боруода оҕустартан сиэмэни ылар пуун бэйэбитигэр баара. Ньирэй төрөөһүнэ 90%-тан түспэтэ. Ферма үлэһиттэрэ аренданан үлэлиир буолан олус кыһаллаллара. Ону үрдүнэн отделения 200-тэн тахса ынаҕыттан биирдиилэриттэн 1957 эрэ киилэ үүтү ыабыппыт.
Онтон билигин хайдаҕый? Уопсай үүт аҥарын ыыр кэтэх ыаллар бары кэриэтэ эбии аһаппаттар. Онно эбэн үгүстэрэ, оннооҕор сорох кыра фермердар атырдьах ыйын бүтүүтүттэн саҕалаан кыстыкка киириэххэ диэри ынахтарын ньирэйдэри сыһыыга ыытан кэбиһэллэрэ үгэскэ кубулуйда. Сиилэс угуута букатын аҕыйаата. Холобур былыр бары холкуостарга хайаатар даҕаны сиилэс уктараллара. Сопхуостар саҕана бары кэриэтэ сирдэргэ сиилэс, сенаас бэлэмнэнэрэ. Онтон билигин хайдаҕый? Холобур биһиэхэ Чурапчыга маассабай сиилэс бэлэмнэммэтэҕэ 20-тэн тахса сыл буолла. Арай “Мындаҕаайы” ТХПК уонна «Комплекс» б/х аҕыйах сылтан бэттэх кыратык сиилэс бэлэмниир буоллулар. Өрөспүүбүлүкэ да үрдүнэн балаһыанньа итинник. Арай ити “чэбдигирдиллэр”, мааныланар улахан хаһаайыстыбалар эрэ сиилэһинэн дьарыктанар курдуктар.
Дьэ итини үрдүнэн республика 8 ый устата кырыымчык отунан эрэ аһатан, өссө күһүнүн балтараа ый курдук ынахпыт аҥарын холобурдааҕы ыабакка ыыталаан кэбиһэн баран хас бирдиилэриттэн 2300 (!) киилэни ыаһын диэн сүҥкэннээхэй «ситиһии» буобатах дуо? Өссө манна эбэн сыл аайы ыанньыкпыт ортотунан 20%-на, 15-16(!) тыһ. ынах үүтү биэрбэт. Ону ааҕыстахха дьиҥнээх ыаналлартан ортотунан букатын 2700-2800 киилэни биир ынахтан ыыр эбиппит. Биһиги усулуобуйабытыгар баһаам “үүт.”
Аны бу сүҥкэн көрдөрүү туох түмүгэр ситиһиллиннэ. Онуоха Александр Павлович миэхэ бу курдук суруттаран ыыппыта: —
— Бу сыыппара хантан да халлаантан ылыллыбат. ТХМ-ҥа бухгалтескай оччуоттарын туттарар хаһаайыстыбалар көрдөрүүлэригэр олоҕуран ааҕыллан – суоттанан тахсар. Онон өссө төгүл бэлиэтээн эттэххэ, бу биир ынахтан ортотунан 2000 киилэ үүт кирбиитин куоһарыы – улахан тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үрдүк көрдөрүүлэрин түмүгэр ситиһиллибит көрдөрүү – диэн бэйэтэ ити сыыппараҕа чахчы итэҕэйэр курдук суруйбут.
Ону эһиги кырдьыктана5ыт дуо? Онтон мин төрүт кырдьыкаммаппын.
Үгүстэр төһө баҕарар диэн суруйдуннар, ол миэхэ сыһыана суох диир буоулохтаахтар. Ол – төрдүттэн сыыһа. Сыһыаннаах бөҕө! Киилэ үүт бэйэҕэ турар сыанатын (себестоимоһын) ити биир ынахтан 2300(!) киилэни ыыбыт диэн көрдөрүүттэн таһаараллара чахчы. Мин быйылгы бырабыыталыстыба куйаар ситимин нөҥүө оччуоттуур мунньаҕар ыйытыыбар миниистир А.Атласов «былырыын киилэ үүт ороскуота 59 солк. тэннэспитэ» диэн тылын быыһыыгар, өйдөөн истибэтиннэр ханнык диэбиттии этэн аһарбыта. Онтон киилэ үүтү биэс сылы быһа 45 солк. эрэ тутан кэллилэр. «Ыт манна көмүллэн сытар». Үүппүт тутуллар сыаната ороскуотунааҕар быдан кыратыгар. Ол кэннэ туох сайдыыта кэлиэй?!. Ол даҕаны иһин ааспыт сыл ынахпыт сылгыбыт уопсай ахсаана 1,2-1,6% кыччаата5а. Онон ити 2300 киилэ диэн олус улахан суолталаах, сайдыыбытын таҥнары тардар сымыйа сыыппара диибин. Үллүбүтэ ынахтан 1500 киилэни ыыр буолуохтаахпыт. Ону даҕаны ньирэй испитин эҥин ааҕыстахха. Ону эһиги туох дии саныыгыт?
Аны иккис улахан ситиһиибит…

Саҥа күрүө тутуутугар.

ТХМ миниистирэ былырыын 9 ыйытыыбыттан биирдэстэригэр:

  • 3 сыл иһигэр 10906 (!?) гаа саҥа бааһына оҥоһуллунна, 1985 (!) км. күрүө тутулунна – диэбит. Ол аата биир сылга ортотунан 661(!) км күрүөнү туппуппут. Дьэ, баһаам күрүө! Ол аата, эрдэ суруйбутум курдук, Чурапчыттан Аллараа Бэстээххэ диэри 164 км Халыма суолун икки өттүнэн иккилии хос саҥа күрүөнү биир сайын устата тутан дьэргэппиппит. Итинтэн биһиги чурапчылар 7 эрэ биэрэстэтин оҥорбуппут. Өссө дьиҥнээҕэ төһө эбитэ буолла? Хоту улуустар үксүгэр табаҕа хараал эрэ туталлар. Оччотугар атын улуустар 654 км. туттулар дуо? Бары оттообокко сайыны быһа күрүө эрэ тута сылдьыбыт курдуктар. Билигин күрүүө тутуутугар субсидия көрүллүбэт. Оччотугар итиччэ элбэх күрүөнү босхо оҥордулар дуо?
    В.Штыров саҕана 1 км күрөүҕэ 25 тыһ.(билигиҥҥинэн 50-60тыһ. буолуо) солк. бэриллэр эрдэҕинэ өссө элбэх көрүө тутуллар этэ. Онно, оннооҕор, биир алааска биир даҕаны баҕананы туруорбакка сылдьан 2 төгүл «күрүөлээн» хаччы аахсыбыттарын туһунан хаста да суруйбутум. Оччотугар бу 30 сыл устата 20-чэ тыһ. км күрөнү « туттахпыт» буолуо. Сир шарын эргимтэтэ 40 тыһ. км. Ол аата Дьокуускайтан Россияыны, Европаны уҥуордаан, Чуумпу акыйаан хайа эрэ өттүтүгэр тиийэн эрдэхпит. Дьэ, «баһаам» үлэ!
    Түмүк.

Бу икки көрдөрүүлэр, кырдьык буоллахтарына, олус сөҕүмэрдэр! Ол иһин Гиинэс рекордугар туруорсан көрүөххэ баар этэ диибин.
Маны сүөһүтэ, т/х-гар сыһыана суох дьон итэҕэйэр бөҕө буоллахтара. Биһиги тойотторбут даҕаны итэҕэйэллэр быһылаах. Сирэйдэрэ ымыр гыммакка кыайбыт-хоппут курдук кэпсииллэр. Уопсайынан хара илиитинэн, көлөһүнө тохтон сүөһүгэ үлэлээбэтэх дьон итэҕэйэр бөҕө буоллахтара дии.
Урукку сэбиэскэй саҕана эбитэ буоллар маннык сымыйа көрдөрүүлэр иһин үлэлэриттэн уһуллубут, сууттаммыт да буолуохтарын сөп этэ. Билигин хайҕаналлара буолуо. Үйэбит оннук буолан хаалла. Төһөнөн сымыйалыыгын, үлүннэрэҕин даҕаны оччонон үчүгэй тойон, үлэһит аатыраҕын. Былыр сахаларга наһаа сымыйалыыр, талбытын туойар киһини «баҕайы, айаҕар батаран кэпсиир ээ» дииллэрэ. Билиҥҥи үйэҕэ «айаххар» төһө баҕарар батар буолла.
Ол эрээри, буолтун даҕаны иһин, хаһааҥҥа диэри маннык сымыйа сыыппараларынан салаллан, ону итэҕэйэн олоробутуй. Ону хоруйдаан эрэ. Эбэтэр мин сымыйанан суруйабын, туруорсабын дуу? Эһиил эмиэ маннык оччуоттуохпут дуо? Бу икки улахан “ситиһиилэрбитин” таһынан сүөһүбүт ахсааныгар тэҥнээтэххэ салайааччыбыт элбэҕинэн эмиэ Гинескэ анньыһыахпыт сөптөөҕүн туһунан кэлин суруйуоҕум.
Санааҕытын биллэрин, суруйун эрэ. Кэтэһэ хааллым.
Уйбаан Пономарев
Чурапчы.
Кыым хаһ.
(25.02.21.)

М.Е.Николаев саҥа национальнай идея туһунан ыстатыйатын ырытыыга Иван Пономарев тыла.

usadbaykt.ru сайтка И.П.Пономарев ыстатыйалара

Саха ынаҕын туһунан ырыа.

Кэтэхтэр норуоту аһатыахтара дуо?

От adminNB

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *