Өрөспүүбүлүкэ эһиилги бүддьүөтэ бигэргэнэн бүттэ. Т/х-тын үбүлээһиҥҥэ Ил Дархаммыт А.С.Николаев 1,6 млрд. солк эбии көрөргө диэн этии киллэрбитин бары да үөрэ, астына иһиттибит. Бу үбү хайдах туһаныахха? Онуоха мин санааларым манныктар.
Быйылгы ааһан иһэр сылга т/х-гар барыта 12 млрд. арыый ордук үп көрүллүбүтэ диэн миниистир А.Атласов араадьыйаҕа эппитэ. Ону бастаан ити сууммаҕа 1,6 млрд. эбиллэн, уопсайа т/х-гар 13,6 млрд. солк бэриллэр буолбут диэн үөрбүтүм. Онтукайым Ил Түмэннэр иккис ааҕыыга 10,9 млрд. көрбүттэригэр ити 1,6 млрд. эбиллэн эһиилги үбүлээһин 12,5 млрд. тэҥнэспит. Онтон уопсай бүддьүөппүт 264,5 млрд. бигэргэммит. Ол аата уопсай үппүт 4,72%-нан бэриллэр буолбут. Быйыл 4,1% этэ.
Маны таһынан тыа сирин кэлимник сайыннарыыга 2 млрд. солк көрүллүбүт. Онуоха Ил Түмэн спикерэ А.Еремеев тыа сирин сайдыытыгар хаһан да көрүллүбэтэх элбэх, бэйэбит үппүт 10%-на көрүлүннэ диэн хаһыатынан, СМИ бары көрүҥнэринэн өрө күүрүүлээхтик кэпсээтэ, суруйда. Ону дьон үксэ бу 10%-н т/х-гар бэриллибит курдук өйдөөбүттэр. Ол эрээри Еремеев этиитэ оннук сыыһа буолбатах. Кини уопсай 264,5 млрд. бүддьүөттэн Саха сирин өлүүтэ 151 млрд. эбит. Итинтэн таһаардахха, кырдьык, 10%-ҥа тэҥнэһэ сыһар. Ол гынан баран ити 2 млрд. ТХМ үбэ буолбатах.
Онтон В.А.Штыров т/х-тын үбүлээһинин бүддьүөт 13,4%-гар тиэрдэн бары өттүнэн өрө тахсыах курдук буолан испиппит. Өссө Вячеслав Анатольевич үбүлээһини бүддьүөт 15%-гар тиэрдэргэ диэн этии киллэрбитэ. Ону, хомойуох иһин, кини кэннинээҕи салалта 5,6%-ҥа тиийэ таҥнары түһэрбитэ.
Онон эһиилги үбүлээһин быйылгыттан 500 мөл. солк. үрдээбит. Наһаа элбэх буолбатах эрээри, син үчүгэй. Иннинээҕи сыллар курдук таҥнары түһүөҕүнээҕэр үрдээбитэ ордук буоллаҕа.
Дьэ, аны ити көрүллүбүт үбү көдьүүстээхтик туһаныыттан уопсай оҥорон таһаарыыбыт элбээһинэ, быһаччы үлэлии сылдьар хотон-хонуу үлэһиттэрин дохуоттара, хамнастара үрдээһинэ улахан тутулуктааҕа чахчылаах суол.
Ити үптэн үрдүкү салалтабыт эһиилгиттэн биэ төбөтүгэр 2007 сылтан үрдээбэккэ 1,5 тыһ. солкуобайынан 14 сыл турбутун 3 тыһыынчаҕа тиэрдэбит диэбиттэрин икки илиибинэн өйүүбүн. Бу харчы, сыыспат буоллахпына, 25 төбөттөн элбэх сылгылаах ИП-га, КП-га бэриллэр этэ. Оччотугар эһиилгиттэн балачча сылгылаах хас да чааһынайдар кыттыһан биир ИП-ны тэринэллэрэ ордук буолуо эбит. Манна даҕатан эмиэ кэлэр сылтан сылгы базаларын тутууга син элбэх үп көрүллүөҕэ дииллэрэ сыспай сиэллээхпит элбииригэр ук биэрэрэ эрэбил.
Аны туран, иккитэ-хаста олохтонон көрөн баран сотуллан испит, эккэ субсидия бэриллиэҕэ дэммитэ олус сөптөөх быһаарыы. Холобур быйыл «Чурапчы» кэпэрэтиип киилэ эти 420 солк. тутта. Ырыынакка эт киилэтэ ортотунан 600 солк. түспэт. Арай киилэтигэр 100 солк. субсидия олохтоноро буоллар ити сыана 500 солк. диэри түһүө этэ. Оччотугар өрөспүүбүлүкэ эт сиир дьонугар барытыгар, кыра оҕотуттан аарыма кырдьаҕаһыгар тиийэ киилэ эт аайы биирдии мөһөөҕү көмөлөспүккэ тэҥнэһэр. Онон маннык дьаһаныы хайаан даҕаны киириэн нааада.
Салгыы хоту уонна бырамыысыланнай улуустарга ынах төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. бэриллибит буоллаҕына, эһиилгиттэн ону 45 тыһыынчаҕа тиэрдэргэ диэн бырайыак киирбитин эмиэ саамай сөптөөҕүнэн ааҕабын. Кинилэргэ ынах сүөһү аҕыйах уонна усулуобуйалара ыарахана бэрт. Ол эрээри манна биир эбии этиини киллэрэбин. Сахалары биһигини хас да үйэ устата өллөйдөөн, тыыннаах ордорон аҕалбыт сахабыт ынаҕар хотуларга эрэ буолбакка, киин-арҕаа-соҕуруу улуустарга иитэр ИП-га, кэтэх ыалларга эмиэ 45-тии тыһ. солк. төлүөххэ.
Ону ааҕан көрүөҕүҥ. Билэргит курдук, сахабыт сүөһүтэ урут 500-кэ тыһ. төбөттөн күн бүгүн 850 эрэ ынах ордон, боруода быһыытынан эстэн турар. Туспа боруода быһыытынан ааҕылларыгар кырата 1000 төбө ыанар ынахтаах буолуохтаах эбиппит. Билигин ити 850 ынахтан 290-на «Саха ынаҕа» бүддьүөт тэрилтэтигэр иитиллэр эбит. Хаалбыт 560 төбөттөн ити эппит улуустарбар үлүннэҕинэ 300 ынах иитиллэрэ буолуо. Оччотугар бэриллиэхтээх 35 тыһ. солк. таһынан баара-суоҕа 3 эрэ мөл. курдук харчы эбии төлөнөр буолар. Кыһаннахха, суолтатын өйдөөтөххө ити 12,5 млрд. солкуобайтан 3 мөл. кырыйыахха сөп бөҕө буолуо. Ол иһин бу этиибин тустаах дьон туруорсаргытыгар, салалта да өйүө диэн эрэлбин биллэрэбин.
Салгыы эһиилгиттэн сир, оҕуруот үлэтигэр эмиэ эбии үбүлээһин көрүллүө дэммитин биһириибин.
Ол эрээри мин хаһан даҕаны сирэй көрбөх буолан наар хайҕааччым суох. Хайаатар даҕаны сыыһа диэбиппин аһаҕастык суруйан бэйэм санаабын тиэрдээччибин. ТХМ эһиилги эбиллибит үбүн туһаныыга т/х-тын сүрүн бородууксуйатын – үүт тутуллар сыанатын үрдэтии туһунан биир даҕаны тыл кыбыллыбатах.
Ханнык даҕаны табаар, бородууксуйа бэйэтин оҥоһуллар ороскуотун саппат буоллаҕына өнүйбэт, кэхтэрэ эрэбил. Ол туһунан куруук туруорсабын, суруйабын. Холобур, өссө үс сыллааҕыта миниистир А.Атласов киилэ үүт бэйэҕэ турар сыаната 59 солк. 50 харчы буолла диэбитэ. Ол кэннэ 5 сылы быһа 45 солк. тутан кэлбиттэрэ. Кэхтии сүрүн төрүөтэ итиннэ сытар. Билигин ороскуота өссө улааттаҕа. 80-100 солк тиийдэҕэ буолуо. Ону 60 солк. туталлар.
ТХМ сүрүн соруга – т/х-тын бородууксуйатын, ордук үүтү, эти элбэтии буолара биллэр. Ил Дархаммыт А.С.Николаев дуоһунаһыгар киирээт, 2018 сыл бүтүүтүгэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ үүккэ наадыйыытын 61%-нын бэйэбит оҥорон таһаарыахтаахпыт диэн саамай сөптөөх соругу туруорбута. Онтон ону олоххо киллэрээччи ТХМ төттөрү улаханнык аччатар дьаһалы ыытар. Былырыын өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 80 тыһ. тонна үүт соҕотуопкаламмыта. Ону эт-үүт аҥаарын оҥорор ЛПХ-тан үүтү туппакка диэн «улуу» дьаһал ылыллан былаан 23 тыһ. тоннанан аччаата. Ити үүттэн 958(!) тонна арыы кэлиэ этэ. Ону 600 солк. атыылаатар 575(!) мөл солк дохуот киириэхтээҕэ. Ол түмүгэр бэлиэр сир аайы олохтоох арыы бүтэн, аччаан нэһилиэнньэ үксэ сымыйа пальмовай арыынан аһыырга сир аайы күһэллэригэр тиийэр.
Маны таһынан кэтэхтэр үүт туттарбат буолан, 9 ый түмүгүнэн сибиинньэ ахсаана 17,5%-н аччаата диэбиттэр. Ону мин быһа холоон 7 тыһ. төбө диэтэхпинэ ити 560 тонна эккэ тэҥнэһэр. Ону киилэтин 500 солк. туруордахха 280 мөл. туруо этэ. Онон бу дьаһал киирэн нэһилиэнньэ 858(!) мөл. дохуоттан мэлийэр буолла диэн эрдэ эмиэ суруйбутум. Ону таһынан бу дьаһал киирэн сорох сирдэргэ арыы сыахтара сабылыннылар. Соҕотуопсуктар бары үптэрэ аччаата. Үгүс кэтэх ыаллар сайыннары ынахтарын ньирэйдэри ыыталаан кэбистилэр. Балары таһынан бу мэхэниисим уһаатаҕына ЛПХ-р сүөһүлэрин боруодата кэхтэрэ, племүлэ атахтанара, албын-көлдьүн элбиирэ туох даҕаны мөккүөрэ суох. Таарыччы бэтэринээрдэр эмиэ оҕустардахтара. Бары ЛПХ-р ый аайы төлөбүрдээх үүт анаалыһын туттараллара тохтоон, эбии киирэр үптэрэ аччаан, хамнастара үрдүүрэ атахтаммыта чахчы буолуо.
Мин санаабар арай ити үүт субсидиятыгар уонна ынах төбөтүгэр көрүллүбүт 4,2 млрд. солкуобайга барыларыттан киилэ үүтү 60 солк. туппут буоллар 80(!) тыһ. тонна үүт таах соҕотуопкаламмыт, сибиинньэ бөҕө иитиллибит, албыннааһын, көҥүлэ суох дьиэттэн атыылаан сокуону кэһии суох буолбут, дьиҥнээхтик дьон үлэлээн дохуоттара үрдээбит буолуо этэ. Ол тоҕо табыллыбатый? Тоҕо ТХМ үүтү аччатар туһугар үлэни ыытарый? Төрүт өйдөммөт.
Т/х-гар көрүллүбүт эһиилги бүддьүөттэн 500 мөл. аккумуляционнай фондаҕа көрүллүбүт. Бу үп туохха быһаччы туттуллара этиллибэтэх. Уопсай үбүлээһин аҥаарыттан арыый ордуга (53%-на) улуустарга быһаччы тиийэр. Онтон ордугун ТХМ бэйэтэ быһааран үксүн араас субсидияларынан түҥэтэр. Холобур миниистир Атласов мин ыйытыыбар былырыын 51(!) араас субсидиянан 3 млрд. 171 мөл. солк. хаһаайыстыбаларга түҥэтилиннэ диэн хоруйдаабыта.
Ити субсидиялар, араас көмөлөр үксүлэрэ улахан, чэбдигирдиллэр эрэ хаһаайыстыбаларга тиксэллэрэ чуолкай. Ол түмүгэр ЛПХ-р 35 тыһыынчаларынан бүтэллэр, КФХ-га туох да дуоннаах бэриллибэтэ эрэбил. Биллэн турар, ити ТХМ үллэрэр көмө үптэригэр ким билсиилээх-көрсүүлээх, кэпсэтиитин кыайбыт хото тиксэрэ саарбаҕа суох.
Этэрим биир. Ити араас сымыйа-кырдьык субсидиялар ахсааннарын лаппа аҕыйатыы суотугар үүт тутуллар сыанатын, эт субсидиятын лаппа улаатыннарыахха диэн. Холобур. Оччотугар сүөһүлээх, сүөһүтэ суохтуун бары туһаныа, үлэһиккэ интэриэс улаатыа этэ.
Түмүгэр эһиилги үбүлээһин син эбиллибитин үрдүнэн сүрүн бородууксуйабыт үүт соҕотуопката былырыыҥҥыттан син биир 18(!) тыһ. тоннанан кыччыыр, быһаччы үлэлиир хотон-хонуу үлэһиттэрин дохуоттара, хамнастара төрүт кэриэтэ эбиллибэт буолбут.
Онуоха биир хотон үлэһитэ миэхэ «саатар 5 солк. эппэттэр» диэн суҥхарбыта. Ити – дууһа кыланыыта. Кырдьык, оҥоһуллар ороскуота кырата 80 солкуобайдаах үүтү 60 солк. тутан, ол оннугар көрүллэр үп аҥаарын кэриҥин үөһэттэн быһа түҥэтэр, үүт аҥаарын ыыр кэтэхтэртэн үүтү туппат төһө сөбүй? Бу кыһалҕалар тустарынан бэйэҕит санааҕытын этэргит, суруйаргыт, туруорсаргыт буоллар диэн баҕабын тиэрдэбин.
Уйбаан ПОНОМАРЁВ. Чурапчы.
«Туймаада» хаһыат.