Оһон, сүтэн эрэр өтөхтөр
Хас алаас, күөл ахсын бүкпүттэр,
Ааһары сонургуү көрөллөр,
Аныгы олоҕу сэргииллэр…
Байрон Иванов. Үгүлээт.
Алаастарбытыгар төннүү — бу кэхтии дуу, сайдыы дуу диэн санаабытын ырытан көрүөҕүҥ. Былыр биһиги өбүгэлэрбит аан айылҕаларын кытта биир ситимнээхтик олорон бу муус-хаар тоҥ буордаах дойдуга төрөөн үөскээн, үлэлээн-хамсаан бу сири киһи аймах үөскүүрүгэр сөп оҥорон, сайыннаран кэлбит эбиттэр.
Айылҕа барахсан эмиэ көрүүгэ-истиигэ наадыйар буоллаҕа. Ол курдук биһиги өбүгэлэрбит айылҕабыт анаабыт алаастарын, үрэхтэрин биири да көрүүтэ-истиитэ суох хаалларбаккалар барытыгар тэнийэн, көрөн-истэн олорбуттар. Киһи аймах сайдыыта элбэх уларыйыылаахтык, түһүүлээхтик-тахсыылаахтык сайдарын үөрэхтээх дьон быһыытынан бары билэбит, ол быыһыгар араас сайдыылаах омуктар олорбут, үөскээбит сирдэриттэн тэйэн суох буолан хаалыылара эмиэ баар суол.
Биһиги сахалар оннукка тиийиэхпит дуо, эстэн хаалыахпыт суоҕа дуо? Бу боппуруос элбэх саха диэн ааттаах дьону долгутар буолуохтаах. Сахалар норуот быһыытынан эстибэккэ хаалар биир төрүөппүт — алаастарбытын, үрэхтэрбитин умнууга хаалларбакка көрүүгэ-истиигэ, кинилэртэн тэйбэтэхпитинэ буолуоҕа. Ол гынан баран ону хайдах быһыылаахтык дьаһанарбытыттан көстүөҕэ.
Айылҕабыт барахсан биһиэхэ анаабыт бу алаастара-үрэхтэрэ билиҥҥи туруктара хайдахтарый? Хомойуох иһин. билигин үгүс өттө көрүүтэ-истиитэ суох хаалан эрэллэр. Сир дойду көрүүтэ-истиитэ суох буоллаҕына алдьанар, ыһыллар аакка барар Оччотугар бу оыйаҥнаах алаастарбыт. үрэхтэрбит суох буолар чинчилээхтэр. Киһи аймах кэлин наһаа балысханнык сайдан эрэр, биһиги норуоппут онтон хаалсыбакка сайдыы өттүгэр барар. Ону хайыыр да кыахпыт суох.
Бу адьас соторутааҕыта Сахабыт сиригэр тимир суол кэллэ. Маны сорохпут отой сөбүлээбэтэҕэ, чуумпу олохпу-тун уйгуурдуон баҕарбатаҕа. Ол баҕар сөп курдук буолуо гынан баран, олох сайдыытын хайдах да биир сиргэ кыайан туппаккын. Ол оннугар хата бу суол кэлиитин бэйэбит туһабытыгар салайары толкуйдуохха сөп этэ. Инникини ырытан көрдөххө, бу суол биһиги алаастарбыт, үрэхтэрбит икки ардыларынан тус хотугулуу-илин Чукуотканы уҥуордаан Амөрика континенын кытта ситимнээн аан дойду үрдүнэн айанныы туруохтаах. Дьэ оччоҕо улуу убайбыт Ойуунускай эппитинии «…онон, биһиги сирбититтэн араас омуктарга арыы, эт, сүөгэй, үут, кымыс. олортон оҥоһуллубут араас эмтээх астар, үрүҥ илгэлэр, өлбөт мэҥэ уулара оҥоһулланнар барар бу-олуохтара…».
Улуу убайбыт норуогугар эрэниитэ туолуутун олоххо киллэриигэ аныгы көлүөнэ бэлэм буолла дуо? Мин санаабар бэлэм буолан эрэр. Ол курдук саха норуота атын омуктартан хаалсыбакка үөрэхтэнэн, аныгы үйэ ирдэбилигэр сөп буолар билиини-көрүүнү ситиһэн эрэр дии саныыбын. Бу иннинээҕи ыстатыйабар саха норуотун биир чулуу киһитин, бастакы президеммитин Михаил Николаевы ахтыбытым мээнэҕэ буолбатах. Ол курдук Михаил Ефимович буккуурдаах 90-с сылларга сөптөөх суолу тутуһан, саха ыччата үөрэхтээх буоллаҕына эрэ инники сайдыыны түстүөҕэ диэн санаанан салайтаран кэскиллээх үлэни ыыппыта мэлдьэх буолбатах. Ону билиҥҥи ыччат үөрэхтэнэн араас дойдуга олох сайдыытын түстүү сылдьаллара туоһулууллар.
Элбэхтэн аҕыйах холобуру ылан эттэххэ, Россияҕа уонна Америка биир улахан куоратыгар Нью-Йорка саха уола Арсен Томскай «Индрайвер» диэн дьону таһар компанияны ситиһиилээхтик үлэлэтэн эрэрэ, ини-бии Ушницкайдар «Майтона» диэн фирмалара уо.д.а. биирдиилээн дьон ситиһиитэ элбэҕи этэр. Итини таһынан саха культурата аан дойдуга таҕыста. Аан дойду холбоһуктаах нацияларын үөрэххэ, наукаҕа уонна культураҕа «Юнеско» диэн тэрилтэтигэр саха олоҥхото уонна Өлүөнэ очуостара шедевр быһыытынан билиннилэр. Онон сахалар аан дойдуга үрдүк культуралаах норуот быһыытынан биллэн эрэллэрэ элбэҕи этэр.
Маны этэн туран биһиги аныгы технологияны баһылаабыт ыччаттартарбыт аныгы ирдэбиллэргэ сөп түбэьиннэрэн тыабыт хаһаайыстыбатын саҥа үрдэлгэ таһаарыахтарыгар, тыа сиригэр тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын аныгы рынок усулуобуйатыгар сөп түбэһиннэрэн саҥалыы тэрээһиннэри киллэрэллэригэр эрэлбит улахан. Оччотугар хас алаас, үрэх аайы сайдыылаах эдэр ыччаттарбыт олохсуйан алаастарбыт уонна үрэхтэрбит тиллэн аан дойдуну аһатан уонна таҥыннаран саха норуотун өлбөт-быстыбат үйэлиэхтэрэ.
Аркадий ОХЛОПКОВ.
Туймаада хаһыат.
Аркадий Охлопков бу сайтка ыстатыйалара: