Бу күннэргэ олохтоох ынах арыытын сыаната куоракка уонна сорох сирдэргэ киилэтэ 800 солк. буолбут диэтилэр. Сорох улуустарга төрүт даҕаны атыыга мэлийбитэ ырааппыт үһү. Онтон ааспыт сайын, ол аата 5-6 ыйдааҕыта 570-600 солк этэ.
Ол аата, быһа холоон, аҕыйах кэм иһигэр киилэ арыы сыаната 30-ча(!) % ыараабыт. Ол түмүгэр үгүс дьон, ордук куораттар, үүт сыта да суох «рама» уонна пальмовай арыыга көһөллөрүгэр тиийдэхтэрэ. Ити өссө кырата. Бу үрдээбит сыана аны сайын даҕаны улаханнык түспэтэ буолуо.
Онон бу арыы сыанатын эмискэ үрдээһинэ тыа хаһаайыстыбатыгар, сүөһүгэ кыра да сыһыана суох өрөспүүбүлүкэбит дьонун хармааныгар охсоро мөккүөрэ суох. Ол төһө үчүгэйий? Төрүөтэ, биричиинэтэ туохханый? Арыы сыаната биллэрдик үрдээбэккэ туруон сөп этэ дуо?
Бу ыйытыктарга мин, сорохтор салгыаххытыгар диэри, элбэхтик суруйдум. Инникитин даҕаны суруйа, туруорса туруом. Тоҕо диэтэххэ кыһыйарым, өйдөөбөтүм бэрт.
Онно арыы сыаната үрдээбит төрүөтэ олус судургу. Ол – ырыынак сокуона. Киһиэхэ улахан туһалаах табаар, ас-үөл төһөнөн аҕыйыыр даҕаны күндүркэйэн, сыаната ыарыыра биллэр суол.
Онтон, бары билэргит курдук, тыа дьонун дохуотун үрдэтэбит диэн ааттаан, былырыын уопсай соҕотуопкаланар үүт аҥаарын (40 тыһ. т) туттарар кэтэх ыаллартан үүтү туппатахтара. Ол оннугар ынахтарын төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. босхо биэрэргэ диэн үүтү-аһы аччатарга, дьону бэлэмҥэ-босхоҕо үөрэтэр, сорох өттүнэн албынныырга ук биэрэр хайа эрэ «өйдөөх» дьон толкуйдаабыт саҥа механизмнара олоххо киирбитэ.
Ол түмүгэр былырыын иллэрээ сыллааҕар 22(!) тыһ. тоннанан аҕыйах үүт соҕотуопкаламмыта. Ити үүттэн 916(!) тонна арыы астаныа этэ. Бу төһө элбэх арыыный? Ити арыыны 10-нуу тонналаах 91(!) улахан КАМАЗ массыыналарга өрөһөлүү тиэйбитиҥ таһынан өссө 6 тонна ордуо этэ. Дьэ ол иһин бэйэбит күөх дуол алаастарбытыгар, үрэхтэрбитигэр мэччийэн, экология өттүнэн олус ыраас, иҥэмтэлээх ынахпыт арыыта лаппа аҕыйаата, сыаната быданынан үрдээтэ.
Онтон арыыны аҕыйаппат, сыанатын түһэрбэт хотон-хонуу үлэһиттэрин дохуоттарын дьиҥнээхтик үлэлээн үрдэтэр кыахтар бааллар этэ дуо? Мин саныахпар, баар бөҕө этилэр. Өссө көрүллүбүт үпкэ биир солкуобайы эбии көрбөккө эрэ. Ол былырыын үүт субсидиятыгар көрүллүбүт 2,8 млрд., ынах төбөтүгэр босхо бэриллибит 1,2 млрд. харчыга уопсай-кэтэх диэн араарбакка, үүттэрин барыларыттан 60 солк. туппут буоллар 80 тыһ. т үүт соҕотуопкаланан арыы дэписиит буолбатах, сыаната үрдээбэтэх буолуо этэ. Ол туох куһаҕаннаах буолуо этэй?
Аны маныаха эбэн ЛПХ-лар үүт туттарбат буолан күөх (обрат) үүт суоҕуттан сибиинньэ ахсаана 4 тыһ. төбөттөн тахсанан аҕыйаата диэн буолла. Ону 4200 төбөнөн ылыаҕыҥ. Биирдиилэрин орто ыйааһыннара 80 киилэ эт буоллун диэххэйиҥ. Ону 6 мөһөөххө атыылыыр буоллар 200(!) мөл. солк. дохуоттан, ол эбэтэр 350-ча тонна сибиинньэ этиттэн тыа дьоно эмиэ мэлийдэхтэрэ дииргэ тиийиллэр. Төһө үчүгэйий?
Ол эрээри олохтоох арыыбыт лаппа аҕыйаабытын, сыаната үрдээбитин, таарыччы сибиинньэбит этэ балачча кыччаабытын хайҕааччылар, онтон үөрээччилэр, махтанааччылар ил дархаммытыттан саҕалаан аҕыйаҕа суохтар.
Ол курдук Айсен Николаев «миэхэ үгүс дьон бу 35 тыһ. киирбитигэр үөрэн, махтанан эрийэллэр, этэллэр» диэн астынан туран эппитин иккитэ-хаста илэ истибитим. Кини баары этэр. Туох эрэ төрүөтүнэн үүт туттарбат ыалларга, куруук суруйарым курдук, түһээн да баттаппакка сырыттахтарына үөһэттэн буор-босхо кытарах ынахтарыгар кытта 35-тии тыһ. солк. түһэн кэлэрэ үчүгэй бөҕө буоллаҕа дии. Ол кэннэ хайгыахтара суоҕа дуо? Бу саҥа механизмы Бүлүү эҥэрдэр, ордук үөһээ бүлүүлэр хайгыыллара иһиллэр. Ордук кинилэртэн Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга С.И.Дмитриев диэн киһи ил дарханы, бу үүтү чиэппэринэн аччатар саҥа механизмы хайҕаан бассаабы бараата. Адьас улуу дьыала курдук суруйар.
Онуоха эбэн соторутааҕыта бэйэбит миниистирбит А.Атласов «кэтэх ыаллара урут улахан аҥаардара син биир үүт туттарбат этилэр» диэн бу босхо бэриллэр харчы, үүт аҕыйыыра, арыы сыаната үрдүүрэ сөбүн курдук этэн таһаарбыта. Оччотугар кэтэх ыаллар чиэппэрдэрэ эрэ үүт соҕотуопкатын аҥаарын 40(!) тыһ. т үүтү туттарар этилэр дуо? Бу – соруйан дьону бутуйуу, эбэтэр дьыала ис хоһоонун төрүт билбэттэн маннык этиэххэ сөп. Дьэ, буолар да эбит!
Мин манна биири адьас өйдөөбөппүн. Бу үүппүт соҕотуопкатын оруобуна чиэппэринэн (25 %-нан), арыыбытын 916(!) тоннанан аҕыйаппыт, ол түмүгэр сыанатын (30-ча!) % үрдэппит, онон үгүстэри рама арыынан, маргаринынан аһыырга күһэйбит, таарыччы 200 мөл. суумалаах бэйэбит оҥоруохтаах сибиинньэ этиттэн матарбыт үчүгэйинээҕэр буортута, сыыһата быдан элбэх механизмы үрдүкү салалтабыт, ил түмэннэрбит, родной ТХМ-та хайгыылларын, өйүүллэрин төрүт өйдөөбөппүн. Оччотугар кинилэр, куруубайдык эттэххэ, арыы-үүт аҕыйыырын, сыаната үрдүүрүн туһугар кыһаллаллар дуо? Оннук буолбатах дуо?
Бу саҥа механизм туох үчүгэйдээҕин, барыстааҕын быһааран суруйуҥ эрэ. Дьоҥҥо өйдөнөр курдук.

Уйбаан ПОНОМАРЁВ. Чурапчы. “Туймаада” хаһыат, 27.01.2022 г.

От adminNB

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *