Акыйаан уҥуортан Эмиэрикэ тэрийэн, көҕүлээн, сорохтору модьуйан-моһуйан туран, арҕаа омук судаарыстыбалара Арассыыйаҕа араас көрүҥнээх буруйдуур дьаһаллары (сааҥсыйалары) олохтоотулар. Маннык хааччахтар-харгыстар дьиэ кыылын-сүөлүн, ол иһигэр ынах сүөһүнү, иитии салаатыгар эмиэ сабыдыаллаатылар. Ол гынан баран, “куһаҕан үчүгэйдээҕэр” дылы, бэйэ киэнигэр дьэ күүстээх болҕомто ууруллан, туох үтүө түмүккэ тириэрдиэҕин туһунан “Сахаагроплем” СБУ салайааччыта, бэтэринээрийэ билимин хандьыдаата Алексей Жирковтуун сэһэргэстибит.

— Дьиэ кыылын-сүөлүн иитии салаатыгар сааҥсыйаҕа ордук көтөрү иитии салаата оҕустарда. Тоҕо диэтэххэ, бэйэбит кроспут суох. Онно тэҥнээтэххэ, сүөһүнү иитии салаата кэм тирэхтээх. Ол эрээри, киирэн биэрэ сыспыппытын билиниэх кэриҥнээхпит. Арассыыйа сүөһүлээх сүрүн эрэгийиэннэрэ кэмиэрсийэҕэ уонна “түргэн үүккэ” бараннар, “голштинизацияны” күүскэ ыыппыттара. Ол иһин билигин муҥур уһукка киирэн эрэллэр: бастатан, тастан племенной матырыйаал – сиэмэ киириитэ харгыстанна, иккиһинэн, 2 эрэ лиинийэни үлэлэппит буоланнар, уруурҕаһыы куттала үөскээтэ.Онон Арассыыйа салалтата бэлиитикэтин дойду бэйэтин боруодаларын тупсарыыга туһаайда. Үөһэттэн дьаһалынан, былырыыҥҥыттан саҕалаан дойду иһинээҕи боруодаларга инвентаризация үлэтэ ыытылла турар. Биһиги ааспыт сылга холмогор боруодаҕа уонна саха сүөһүтүгэр инвентаризацияны ыытан бүтэрдибит.

— Алексей Дмитриевич, ыраас хааннаах холмогор Саха сиригэр эрэ ордон хаалбытын туһунан истэммин дьиктиргээбитим. Ол төһө оруннааҕый?

— Кырдьык, дойду атын эрэгийиэннэригэр холмогор сүөһүнү чөл тутан хаалбыт биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн ураты суох. Ол иһин, бэл диэтэр, бу боруода үөскээбит, оҥоһуллубут дойдутуттан – Архангельскай уобаластан ыраас хааннаах холмогор оҕус көрдөөннөр кэпсэтэ сылдьыбыттара. Ону сиэмэнэн биэриэх буолбуппут. Саха сиригэр холмогорга икки племенной хаһаайыстыбалаахпыт: “Бөртө сылгы собуота” (Хаҥалас Улахан Ааныгар) уонна “Өлүөхүмэ кыладабыайа”. Биһиэхэ ыраас боруода хаалбытын иһин уларыта-түҥнэритэ тутар эндирдээх кэмҥэ үлэлээн-хамсаан ааспыт аҕа саастаах дьоммутугар махтаныах тустаахпыт. Бу – кинилэр сыралаах, бэриниилээх үлэлэрин түмүгэ, инники көлүөнэлэргэ бэлэхтэрэ.

Салгыы билиһиннэрдэххэ, билигин симменталга үлэлии сылдьабыт, быйыл түмүктүөхпүт. Симментал боруодаҕа араас сэлиэксийэ баар. Холобур, Саха сиригэр Австрияттан аҕалыллыбыт кытта баар. Ол гынан баран, эрдэ эппитим курдук, биһиги дойду бэйэтин киэнигэр охтобут. Маны тэҥэ кэлиҥҥи үс сылга өрөспүүбүлүкэ таһыттан киллэриллибит хара эриэн, кыһыл эриэн уонна кэлии симментал боруодалары көрдүбүт. “Голштинизацияны” ааспыт сүөһүлэр кэлбиттэрэ. Ол иһин удьуор өттүнэн туорааһыҥҥа (туорааһын – аномалия) анаалыстары оҥорон чинчийдибит. Хас да көрүҥҥэ туорааһыны буллубут. Онтуҥ бытааннык эстэр буомбаҕа тэҥнээх. Ити боруода сүөһүлэри ситэ аһаппат буоллаххына, ырдахтарына-дьүдэйдэхтэринэ ыарыыга ылларымтыалар. Ол түмүгэр бруцеллез, лейкоз курдук кутталлаах ыарыылар туруохтарын сөп.

— Ити ханнык хаһаайыстыбаларга хантан аҕалыллыбыт сүөһүлэргэ буллугут?

— Хаһаайыстыбаларын ааттыыр табыгаһа суох. Кэлиҥҥи үс сылга племенной боруода сүөһүлэр Башкирияттан, Красноярскайтан, Иркутскайтан, Архангельскайтан атыылаһан аҕалыллыбыттара.

Инники сорукпут чуолкай: салгыы дойду бэйэтин боруодаларын тэнитиэхтээхпит. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит сирэ-уота киэҥинэн боруоданы барытын хабан тупсарар уустук. Онно эбии суолбут-ииспит мөлтөҕө уонна айылҕабыт тыйыһа харгыстыыллар. Миэстэтигэр сиэмэни тириэрдэр ыараханынан, “элевернэй пиэримэ тэрийэн, ууһатыы пуондатын үөскэтэргэ” Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэрэтии киллэрбиппит. Бырайыак оҥорбуппут. Киин сиртэн ыраах нэһилиэктэри кылаастаах, үрдүк племенной сыаннастаах оҕустарынан хааччыйыахтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ 29 улууһугар ыраахсытар, суола-ииһэ суох 185 нэһилиэнньэлээх пуун уонна 163 производственнай учаастак бааллар. Балартан 77 нэһилиэккэ искусственнай сиэмэлээһин ыытыллыбат. Олорго 18600 ынах сүөһүлээхтэр, ол иһигэр 7810 ынахтаахтар. Баар ынаҕы буоһатарга 155 атыыр оҕус наада. Искусственнай сиэмэлээһининэн хабыллыбат нэһилиэктэргэ, чуолаан хоту эҥээргэ, хаан уруурҕаһыыта тахсан, сүөһү төрүөҕэ кэхтибитэ, бородууксуйа кыччаабыта ыраатта. Онон, бастакынан Дьааҥы, Орто Халыма улуустарын нэһилиэктэриттэн саҕалыахпыт. Киирбит сайаапкаларынан быйыл 5 оҕуһу, эһиил 20-чэни ыытыахпыт.

— Биллэрин курдук, атыыр оҕуһу аһатар-тоторор ороскуоттаах уонна кыраҕа-кыаммакка кутталлааҕынан эппиэтинэстээх даҕаны. Кимнээххэ туттараҕытый?

— Мэхэньииһимигэр хас да хайысханы үөрэтэн-ырытан көрөн баран, улууска (муниципальнай оройуоҥҥа) биэриигэ тохтоотубут. Холобур, элевернэй пиэримэбититтэн биир улууска 5 эбэтэр 10 атыыр оҕуһу биэрэбит. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн, “ынах төбөтүгэр” курдук, биир оҕуһу көрүү-истии ороскуотугар 60 тыһ. солкуобайы көрдөрөн, улууска боломуочуйанан тиийэр субсидия үбүн кээмэйигэр киллэртэрэбит. Улуус дьаһалтата балаһыанньа оҥорон, куонкурус ыытан, оҕуһу кыайбыт хаһаайыстыбаҕа иитиигэ биэрэр. Атыыр оҕус биир нэһилиэккэ үс сылтан ордук “үлэлиэ” суохтаах. Атын нэһилиэккэ көһөрүллэр эбэтэр атастаһыкка барар. Биһиги көннөрү биэрэн кэбиспэппит, судаарыстыба өттүттэн хонтуруоллуубут. Элевернэй пиэримэҕэ иитиллэн тахсыбыт хас биирдии оҕус учуокка сылдьар. Оҕустар бастакы ньирэйдэрин сууккатааҕы эбиллиилэрин, онтон улаатан, төһө үүтү эбэтэр эти биэрэллэрин үөрэтэн, хас биирдии оҕус экэнэмиичэскэй көдьүүһүн быһаарыахпыт. Биһиги суоттуурбутунан, 8 сыл маннык үлэ ыытылыннаҕына, ол түмүгэр 2,5 тыһ. киилэ (билигин 2,2 тыһ.) үүккэ тахсыахпыт уонна эт тыыннаах ыйааһынынан билиҥҥи көрдөрүүттэн 100 киилэ эбиллэрин ситиһиэхпит.

— Олоххо киллэрилиннэҕинэ, тыа дьонугар чахчы туһалаах уонна көдьүүстээх бырайыак буолсу. Алексей Дмитриевич, “дойду бэйэтин боруодаларын тупсарыахтаах” оҕустары племенной хаһаайыстыбалартан ылаҕыт дуо?

— Мантан инньэ билими кытта ситимнээн, эмбрион трансплантациятыгар үлэлииргэ былаанныыбыт. Племенной хаһаайыстыбаларга сэлиэксийэ үлэтин 3-4 төгүл түргэтэтиэхтээхпит. Холобур, 150 ынахтаах хаһаайыстыбаҕа 7-8 ынах супер-элитаҕа киирсэллэр, ол эбэтэр 4,5-5 тыһ. киилэ үүтү биэрэллэр. Ол ынахтары көрөн-харайан, сакаастаммыт буоһатыы оҥоробут. “Донор” ынаҕы буоһатан баран, икки нэдиэлэнэн анал булкадаһыгынан мааккатын сууйан ылабыт. Онтон остуолга олорон, микроскобунан буоһатыллыбыт яйцеклеткалары талан ылан, тоҥорон кэбиһэбит. Уонна намыһах бородууксуйалаах ынахтарга угабыт. Ити курдук үрдүк бородууксуйалаах 1 ынахтан сылга 5-8 эмбриону ылан, итиччэ ньирэйи ылары ситиһиэхтээхпит. Маннык ньыманан супер-элита төрүүрүн түргэтэтэбит: 1 ньирэй оннугар 5 ньирэйи, ол эбэтэр 1 ынахтан 5 ньирэйи ылабыт. Үөһэ аҕалбыт холобурбунан, хаһаайыстыба 7 супер-элита ынахтаах буоллаҕына, үчүгэй удьуордаах 35 ынахтанан хаалар. Бу, биллэн турар, искусственнай буоһатыыга олорор хаһаайыстыбаларга сөптөөх ньыма. Манна биири өйдүөххэ наада: “донор” ынах 4,5-5 тыһ. киилэ үүтү биэрэр буоллаҕына, сиэмэлээх оҕус ийэтэ ити ынахтааҕар элбэх үүтү (6,5-7 тыһ. киилэ) ыатар буолуохтаах. Формулата итинник. Оччоҕуна биирдэ үүттээх ынах үөскүүр. Ол иһин “сакаастаммыт буоһатыы” дэнэр. Племенной хаһаайыстыбаларга маннык ньыманан төрөөбүт оҕус ньирэйдэри талан-сүүмэрдээн, элевернэй пиэримэбитигэр1,5 саастарыгар диэри иитэн улаатыннарабыт уонна нэһилиэктэринэн тарҕатабыт. Оттон саамай чулууларын, бастыҥтан бастыҥнарын искусственнай сиэмэлээһин ыстаансыйатыгар хаалларан, сиэмэлэрин ылан тоҥорон, суоллаах-иистээх нэһилиэктэри хааччыйабыт.

— Элевернэй пиэримэҕит ханна баарый? Саҥа тутуллуохтаах дуу?

— Манна, “Сахаагроплем” базатыгар, таас хотонноохпут. Өрөмүөннэнэрэ уонна мэхэньисээссийэлэнэрэ эрэйиллэр. Билигин элевернэйгэ анаан 39 ньирэй иитиллэ турар. Биир саастарыгар 400-тэн тахса киилэни үктүүллэр. Урукку буолбатах, оҕустарбыт туонналаахтар. Барыта 39 улахан оҕустан сороҕун быраактаан, 31 оҕуһу хааллардыбыт. Быйыл сайын 4-тэн сиэмэ ылан бүтэбит. Онон 27 хаалбытыттан эһиил 15-һин “үлэлэтиэхпит”. Эбии эдэр хааннарынан толорон биэриэхпит.

— Сиэмэ бааныгар төһө хаһаастааххытый?

— Арассыыйа үрдүнэн сиэмэ хасааһа аҕыйаата. Биһиэхэ дойду бэйэтин симментал, холмогор боруодаларын сиэмэлэрэ Саха сиригэр сэлиэксийэҕэ туттарбытыгар анаан, 1990-2000 сыллартан хараллан сыталлар. Сыллааҕы эргиирбит биһиэнэ 500 тыһ. кэриҥэ өлүү (доза), киирэ-тахса турар.

— Алексей Дмитриевич, бачча кэпсэтэн баран, төрүт сүөһүбүт инникитин тымтыктанан көрүөх эрэ…

— Саха сүөһүтэ – дойдуга стратегическай сыаллаах иитиллэр боруода. Тымныыны тулуйумтуо уонна чөлүгэр түһүмтүө удьуорун учуонайдар үөрэтэн, үрдүк үүттээх боруодаларга туһанарга үлэлэһэ сылдьаллар. Олохтоох боруодалары таһаарыыга кэлин күүскэ хамнанан эрэллэр. Арассыыйаҕа “Тыа хаһаайыстыбатын кыылын-сүөлүн удьуорун пуондата” ассоциация тэрилиннэ. Онно биһиги өрөспүүбүлүкэбит тэрийсээччи буоларынан туһанан, мин РФ Тыатын хаһаайыстыбатын таһымыгар “Аартыкатааҕы сүөһүнү иитии” диэн өйдөбүл киллэриллэрин туруорсубутум.

Аартыкалыын дойду 11 субъега алтыһар. Биһиги бары биир бэлиитикэни тутуһан, үрдүк бородууксуйаны биэрэр симментал уонна холмогор боруодалары сүүмэрдээн таһаарыахтаахпыт. Онно Саха сирэ эргийэр киин буоларын ситиһиэхтээхпит. Бары биир сүрүннээхтик үлэлээтэхпитинэ уонна ити былаанныыр бырайыактарбытын олоххо киллэрдэхпитинэ, аны уон сылынан букатын атын таһымҥа тахсарбытыгар эрэллээхпин.

Василий Никифоров

«Саха Медия» сайтыттан: https://ulus.media/article/58085

От adminNB

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *