Ырыынакка киириэхтэн, ордук кэнники 10-ча сылларга ханан даҕаны, ол иһигэр биһиги сахабыт сиригэр сайыҥҥы ойуур баһаардара олус наһаалаатылар. Мөлүйүөнүнэн гектар тыаны, хонууну күл-көмөр оҥорон, оннооҕор элбэх оттообут оппутун былдьатан ороскуот бөҕөнү көрсөр буоллубут. Ийэ Айылҕабытыгар, кэнэҕэски көлүөнэлэрбитигэр улахан буруйу оҥорон эрэбит. Ойуур умайыытын утары улахан дьаһаллары ылбатахпытына, уларыйыылары киллэрбэтэххэ бу умайыы ахсаана аччыыр чинчитэ суох, өссө эбиллиэн сөп диэн бигэтик этиэххэ сөп!
- * *
Тыа, хонуу тоҕо, туохтан умайар?
Орто дойдуга туох да төрдө, төрүөтэ, биричиинэтэ суох оҥоһуллубат, үөдүйбэт. Оччотугар тыа туохтан, тоҕо умайарый? Онно икки сүрүн төрүөт (биричиинэ) баар диибин.
Маҥнайгыта. Саамай сүнньэ, кылаабынайа. Ити ойуур, тыа баһаардара биһиги икки атах, дьоннор бэйэбит буруйбутуттан, дьаһаммыппыттан тахсаллар диэн чопчу этэбин. Онон тыа баһаарын үксүн дьоннор бэйэбит ыытабыт.
Иккиһэ. Ойуур уота барыыта сороҕор кураанах этинтэн барарын ким да мэлдьэһиэн табыллыбат. Ол эрээри кинилэр уопсай умайыы 5%-тан ордугун ылбаттара чахчы. Өссө онтон быдан кыра буолуохтара. Ону даҕаны адьас кураан, сут дьылларга. Төттөрүтүн, этиҥнээх ардахтар баһаары элбэхтик хаптаталлар, умуораллар.
Оччотугар туохтан тыа-хонуу умайар, күүскэ тэнийэр? Олор төрүөттэрэ элбэх буолуо. Ол эрээри мин 3 сүрүн биричиинэ баар диибин. Олор ханныктарый?
Маҥнайгыта. Өртөөбөттөн өрт барар
Тыа уотун үксүгэр дьоннор бэйэбит сэрэҕэ суохпутуттан ыытабыт дииргэ сөбүлэһэр инигит. Онтон ким эмэ тыа иһиттэн уот турбутун, умайбытын билэҕит, көрбүккүт дуо? Саарбах буолуо. Биллэн турар, сайын ортото кураанах этиҥтэн турбутун аахсыбатахха.
Аны манныгы өйдөөн эрэ. Саас кус көҥүллэниэҕиттэн, андылааһын бүтүөр диэри сир аайы сүүһүнэн, тыһыынчанан сааһыттар биир да күөлү, көлүччэни ордорбот кэриэтэ бултуу тахсаллар. Кинилэртэн биир да киһи тыаҕа тахсан кулуһун оттуммат, ас буһарбат, кыылга-сүөлгэ сааламмат. Онтон от ыйын ортотуттан үксэ оҕо-дьахтар, дьэдьэннии, моонньоҕоннуу, отоннуу сылдьан уоту туттубаттар, илдьэ тахсыбыт утахтарын иһэллэр. Мас сайын кэрдиллибэт, отчуттар тыаны кэрийбэттэр.
Балартан биир түмүгү оҥоробут. Тыа иһиттэн букатын кэриэтэ уот барбат, үксэ хонууттан саҕаланар, чаҕылхан уотун аахпатахха. Онно баҕас сөбүлэһэр инигит.
Онтон, доҕоттор, биһиги Сойууспут эстиэҕиттэн сатала суох киэн, кыра да кыымтан курааҥҥа уот күүдэпчилэнэн тахсар «буораҕын» — куурбут, саһаҕа буолар сэтиэнэҕи, лаҥханы олус дэлэйдик «бэлэмнээтибит». Ордук оттоммот, тэйиччи сытар ыраах үрүйэлэр, үрэхтэр бастара букатын киһини уйар лаҥханан бүрүлүннүлэр, дулҕа үүнэн, урукку астарыллыбыт ходуһаларбыт туһаттан тахсан бүтэн эрэллэр. Манна сэтиэнэх уонна лаҥха диэн өйдөбүллэри быһааран ааһыым.
Сэтиэнэх диэн сайын эрдэ оттоммут ходуһа, мэччирэҥ сиргэ ордон, эбэтэр кэнчээри курдук саҥалыы үүнэн баран күһүн кубарыччы кууран, кыра да уоттан умайбытынан барар туруктанар кылгас от. Онтон лаҥха диэн биир эбэтэр хас да сылга төрүт оттоммотох сир, халыҥ куурбут эргэ отунан дьапталҕаланан бүрүллүбүтүн ааттыыллар. Лаҥханы хаппыт уоту умуруорар уустук. Онон курааҥҥа сэтиэнэх уонна лаҥха буорах оруолун толорор, уот туруутун сүрүн «буруйдаахтара» буолаллар.
Дьон соруйан уоту ыыппаттар. Сүүстэн, тыһыынчаттан биир эмэ түгэн тахсыан сөп. Уот үксэ киһи алҕас туттан, сэрэҕэ суоҕуттан барар диэн хатылыыбын. Холобур отуу, кулуһун, таппыт табаҕын уотун ситэ умуруорбаттан турара үгүс. Курааҥҥа кыра да кыым сэтинэххэ-лаҥхаҕа («буорахха») түстэ даҕаны уот турбутунан барар.
Биирдэ мин сылгы базатын тута сылдьар 4-5 үлэһиттэрим сыыр анныгар оллооннорун тула олордохторуна кыра тыал уоту ыһан, сэтиэнэххэ хатанан, сириэдийэн нэһиилэ умуруорбуттар этэ. Улахан уот туран, алдьархай буола сыспыт. Чэ, итинник өртөммөтөх, сэтиэнэхтээх сиргэ көрдөрөн да туран уоту ыытыахха, куоттарыахха сөп бөҕө.
Аны туран өртөммөтөх сирдэргэ үрэх, алаас халдьыйатыгар-куулатыгар турбут уот начаас икки ардыгар сэтиэнэҕи лаҥханы күлүбүрэччи сиэн уҥуор-маҥаар куотан баһаар иэнин түргэнник кэҥэтэр. Аны ол уотун эмиэ өртөммөтэх хонуу устун уҥуор тахсан атын алаас, үрүйэ, үрэх нөҥүө түһэн өссө сиэрэ суох кэҥиир, кыайан умуллубат турукка киирэр.
Арай ити лаҥхалаах, сэтиэнэхтээх сирдэр үксүлэрэ оттоммут, саас-күһүн бэрээдэктээхтик, сэрэхтээхтик өртөммүт буоллунар? Оччотугар тыа баһаара туруута, ордук тэнийиитэ быдан аҕыйаабыт, үгүс сирдэргэ олох да суох буолуо этилэр. Оччотугар ойуур баһаарын туруутун тэнийиитин сүрүн биричиинэтэ өртөөбөттөн, саһаҕа буолар «буорахтан», сэтиэнэхтэн-лаҥхаттан тахсар.
Иккиһэ. Тыа-ойуур дьиҥнээх хаһаайына суох хаалыыта
Урут сэбиэскэй кэмҥэ нэһилиэк дьонугар, салалтатыгар кэм «бу биһиги нэһилиэкпит сирэ-уота, ойуура тыата» диэн өйдөбүл балачча баар этэ. Биирдэ эмэтэ уот турдаҕына киһи бөҕөнү хомуйа охсон умуруора тахсарбыт. Ким да аккаастаммат, өйүө, хамнас көрдөөбөт этэ.
Онтон саҥа Арассыыйаҕа туох баар тыа-ойуур, биир титиригэр тиийэ уопсай федеральнай бас билии буолан хаалла. Онно 30-ча сыллааҕыта РСФСР Верховнай Сэбиэтин бүтэһик депутата, Үрүҥ Дьиэни ытыалааһыҥҥа түбэспит, биллиилээх учуонай, общественнай деятель З.А.Корнилова телевизорга: — Билигин Арассыыйаҕа сир-уот, тыа-ойуур барыта федеральнай бас билиигэ киирдэ. Холобур киһи өллөҕүнэ 2 м сири кинилэртэн көҥүллэтэҕин. Былыр сахалар өлбүт киһини араҥастаан баран тииккэ ыйыыллара үһү. Билигин ол тииккин Москвалар бас билэллэр – диэбитин адьас умнубаттыы өйдөөн хаалбыппын.
Кырдьык оннук буолла. Арааһа, Төрүт сокуоммутугар сир, сир баайа холбоһуктаах (совместнай) бас билии курдук суруллар даҕаны, дьыалатыгар төрүт оннук буолбатах. Сири, сир баайын буолуохтааҕар оннооҕор биир титириги өрөспүүбүлүкэ да дьаһайбат буолла.
Ол түмүгэр олохтоох дьон-сэргэ «бу миэнэ-биһиэнэ, мин нэһилиэгим, улууһум сирэ-дойдута» диэн өйдөбүлтэн тэйэн, хаһаайын курдук сананыы букатын симэлийэн иһэр. Симэлийдэ.
Ол түмүгэр ойуур-тыа умайдаҕына улаханнык уолуһуйар, кыһаллар салалта аҕыйаан, нэһилиэнньэ төрүт кэриэтэ кыһаммат буолан иһэр. «Биһиэнэ буолбатах, федераллар, айылҕа харыстабыллара, лесхоз үлэһиттэрэ бэйэлэрэ умулларыахтаахтар» диэн улахан омсолоох өйдөбүл баһыйан иһэр. Бэйэбитигэр киһи суоҕар диэри улахан уот бардаҕына Дьокуускайтан, Хабаровскайтан, Сибииртэн, оннооҕор Москваттан тиийэ улахан сөмөлүөттэринэн баһаарынньык-парашютистары аҕалан умуллаттара сатыыллар. Олорун, сороҕор, уот умуллубатыгар «интэриэстээх» да курдук буолаллар быһылаах.
Биирдэ миэхэ билэр киһим кэпсээбитэ. Биир сайын кинилэр нэһилиэктэригэр тэйиччи уот барбытыгар олохтоохтор көмөлөһө тиийбиттэригэр эрдэ түспүт парашютистар төрүт да үөрбэтэхтэр «эһиги тоҕо кэллигит?» дииллэр үһү. Буолуон сөп. Ол ыраахтан кэлбит дьон уһаатахтарына командировочнайдара уһаан, хамнастара эҥин эбиллэр буолуохтаах. Ол иһин көҥөнөр, өлө-сүтэ, кыһаллан үлэлээбэт буолуохтаахтар.
Аны олохтоох тэрилтэ үлэһиттэриттэн уоту умуруорууга субуотунньук тэрийдэхтэринэ босхо тыраанспарынан (ол сөп), аһылыгынан хааччыйбыттарын таһынан хамнас төлөнүөхтээх эбит. Ону кэлин «баһаарга үлэлээбит хамнаспытын төлөөбөттөр» диэн айдаараллара иһиллэрэ. Аата сүрүн! Хамнастарын ыла сылдьан, өссө иккис хамнас көрдөөһүн диэн төһө сөбүй? Биһиэхэ барыта аһары.
Биир сайын Чурапчы соҕуруу өттүгэр оннук уот умуруора тахсыбыттарыгар МЧС үлэһиттэрэ массыыналарыгар олороллор уонна «биһиги умуруорар эбээһинэспит буолбатах, биллэриэхтээхпит, сэрэтиэхтээхпит» диэбит курдук кэпсииллэр диэбиттэрэ.
Чэ, барыта итинник. Ол бэйэбит бултуур-алтыыр, мас кэрдэр, туһанар төрөөбүт нэһилиэкпит хаарыаннаах тыатын уот сиирин атыттар кэлэн умуоруораахтарын кэтэһэн олоруохтаах курдук балаһыанньа үөскээтэ.
Маннык быһыы үөскээбитигэр олохтоох дьону, нэһилиэнньэни буруйдуур сыыһа. Бу – Төрүт сокуону ылыныыттан саҕалаан дойдубут үөһээҥҥи салалтата сири-уоту бас билиигэ, хаһаайыннааһын механизмын талыыга букатын улахан омсолоох бэлиитикэни, сыһыаны киллэрбитин содула диибин.
Үсүһэ. Тыа сууттарын үлэлэрин мөлтөөһүнэ
Ырыынакка киириэхтэн маннык үлүгэр ойуур баһаардара дэлэйиилэригэр, кыайан умарыллыбат буолан иһиилэригэр улахан оруолу тыа сууттарын (лесхозтар) үлэлэрин быста мөлтөөһүнэ буолла диибин. Тоҕо?
Урукку сэбиэскэй саҕана хас нэһилиэк аайы тыаны-ойууру көрөр-истэр анал үлэһиттэр – лесниктар баар буолар этилэр. Кинилэр эбээһинэстэригэр оттук, тутуу таһын кэрдиитигэр деляналары быһан биэрии, ону хонтуруоллаһын, мутугу уматтарыы, нолуогу хомуйуу, ойууру уоттан харыстааһыҥҥа өйдөтөр үлэлэри ыытыы, талах минньик оҥоһуутугар тиийэ быстах үлэлэр киирэллэрэ. Сайын биирдэ эмэ уот бардаҕына сүрүн тэрийээччилэр кинилэр буолаллара.
Онтон сойуус эстиэҕиттэн лесхозтар штаттара букатын сарбыллан икки-хас нэһилиэккэ кыра хамнастаах биир эмэ киһи үлэлиир буолла. Аны туран ол аҕыйаабыт тыабыт үлэһиттэрэ сорохторо арахсан «ГАУ-лес» диэн быһыллыбыт делянаны хонутуроллуур, ойуур уотун утары охсуһар туспа бэчээттээх тэрилтэҕэ кубулуйбуттара ыраатта. Төрүт өйдөөбөппүн. Тоҕо араарбыттарын. Күүстэрин хайыппыттарын. Аны урут тыа суутун үлэһиттэрэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бэйэлэрэ дьаһанар туспа тэрилтэ, департамент курдук этилэр. Аны аҕыйах сылтан Айылҕа харыстабылын иһинэн киирбиттэр эбит. Биир тылынан оннуларын булбатах, мөлтөөбүт салаа буоллулар диэтэхпинэ, бука сыыспатым буолуо. Онтон хайа да салаа салалтата мөлтөөтө, үлэһитэ, күүһэ-кыаҕа аччаата, бытарыйда даҕаны үлэтин түмүгэ мөлтөөбүтүнэн барара биллэр суол.
Онон ити түмүгэр уодаһыннаах, сатала суох ороскуоту таһаарар ойуур баһаардарын утары охсуһарга ити 3 төрүөттэри туората сатыыр үлэлэр ыытыллыахтар. Олортон маҥнайгытынан…
Өртөөһүнү күүскэ тэрийиэххэ
Өртөөһүнү ыытыыга мин маннык быһаччы этиилээхпин. Өртөөһүн сэрэхтээх. Онон ким барыта талбытынан ыытыа суохтаах. Ходуһатын, мэччирэҥин сирин өттүөн саныыр хас биирдии киһи, ыал, фермер, КП… хайа сири өттүөн баҕарарыгар олохтоох дьаһалтаҕа, лесхозка сайаапка түһэрэн көҥүл ылыахтаах. Уонна толору эппиэтинэһи сүгүөхтээх. Өттөөһүнү халдьыа, алаас хаара уулларын, тыа хаара уулла илигинэ эрдэттэн көрө сылдьан ыытыахха. Өссө өттүүр сиргин төгүрүччү фрезанан, суханан, диискэнэн, тарааҕынан… эргийэн кэтит гына харааттахха төрүт кэриэтэ куттал суох буолара эрэбил. Өссө ол хараардыыны эһиил саас бу сири өттүөм диэн күһүнүн ыытар өссө ордук буоллаҕа. Өттүүр кэмҥэ лесниктар туттар РЛО-лаах (уулаах үрүксээктээх) буоллар олус туһалаах буолуоҕа. Өттөөһүнү ыалынан, элбэх буолан хамаанда тэринэн ыытар кыайыылаах, куттала суох буолара чуолкай. Ходуһаны таһынан, мэччирэҥ сирдэри киэҥник өттөөһүн үүт ыамын биллэрдик эбиэҕэ. Сүөһү, сылгы тиийбэт үрэхтэр бастарын хаар түһүөн эрэ иннигэр анал дьону тэрийэн өртөөһүнү тэрийдэххэ тайаҕыттан, туртаһыттан саҕалаан, төһөлөөх кыылга-сүөлгэ туһалаах буолуоҕун киһи ааҕан сиппэт.
Биир тылынан, туох да куолута суох, бүттүүн турунан тэрээһиннээхтик ыыттахха өттөөһүн кыаллар бөҕө дьыала. Суолтатын өйдүөххэ, ылсыахха, тэрийиэххэ эрэ наада.
Өттөөһүн барыһа, ночоото
Ити мин этэрим курдук сир аайы өртөөһүнү киэҥник ыытар киһи тыа баһаардара аҕыйыыллара, кыарыыллара туох да мөккүөрэ суох. Ол биһиэхэ наада дуо? Оччотугар тоҕо салалтабыт ону бобор, утарар?
Өртөммүт сир харааран, итиини иҥэриитэ эбиллэн, уоҕурдуллан от (мэччирэҥ) үүнүүтэ кырата нэдиэлэ түргээтиир, ходуһа отун хаачыстыбата букатын тупсар. Онтон эт-үүт эбиллиитигэр улахан оруолланар.
Ону суоттаан көрүөҕүн. Уопсайа сылга ынахтыын-сылгылыын 360 тыһ төбө сүөһү иитиллэр. Өртөөһүнү киэҥник ыытан мэччирэҥ кэҥээн, от хаачыстыбата тупсан биир төбө ортотунан сылга кырата 5-6 киилэ этинэн эбилиннин. Оччоҕо барыта 200 тонна ыраас эт эбиллэн, ону 450 солк атыылаатахха 1(!) млд солк эбии үбү киллэриэххэ сөп. Аны 70 тыһ ыанар ынаххыт үчүгэй мэччирэҥтэн, күөх оттон үүтэ сылга 200 киилэнэн эбилиннэҕинэ 14 тыһ т «босхо» үүт эбиллэн 0,8 млд солк эбии киириэ этэ. Уопсайа, кырата 1,5-2(!) млд солк. Сымыйа дуо? Суоттаан көрүҥ эрэ. Оттон ороскуота төһөнүй? Аҕыйах үлэ күнүн аахпатахха оонньуу былаан эттэххэ, хармааҥҥыттан төлүүргэ аҕыйах испиискэ атаҕа уонна кэлэр-барар, таратаргар дуона суох сэлээркэ, бэнсиин сыаналара эрэ буолун сөп.
Доҕоттоор! Бу фантазия буолбатах. Таах кыаллар суол. Ол кыалларыгар туох наада?
«Тириитин» харыстаммат салалта
Сааскы, күһүҥҥү өртөөһүн (сельхозпал) үөһэттэн кытаанахтык бобулла олордоҕуна биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ону утарар, туруорсар, көҥүллэтэр, бэйэтин «тириитин» харыстаммакка киирсэр биир эмэ үрдүкү тойон, тэрилтэ көстүө дуо? Көстүөн сөп бөҕө. Онуоха алларааттан дьон-сэргэ, уопсастыбаннас күүскэ өйүөхтэрин наада. Бу проблема тула киэн кэпсэтиини таһаарыахха, дьүүлгэ туруоруохха. Биһиги олохтоох усулуобуйабыт уратыларын учуоттаан, үчүгэйдик дакаастаатахха, күүскэ туруорустахха үөһэлэр даҕаны тоҕо көҥүллээбэт буолуохтарай?
Аны тыа баһаарын умуорууга бэйэбит үрдүкү салалтабыт улуустар, нэһилиэктэр дьаһалталарын баһылыктарын эппиэтинэстэрин, бырааптарын үрдэтэр дьаһаллары, уураахтары ылыныахтарын наада. Онно сокуону кэһии суох ини. Холобур нэһилиэк сиригэр уот турар түбэлтэтигэр баһылык тута биир 20-30-50 РЛО-лаах дьону таһаардаҕына ханнык даҕаны уоту уодьуганныахха сөп бөҕө. Быһаччы эттэххэ олохтоох дьону күүскэ кытыннарбакка эрэ улаханы ситиспэтин туох да саарбаҕа суох. Ол барыта бэйэбит үрдүкү салалтабытыттан тутулуктаах.
Түмүк
Оо! Эмиэ аһара уһаан, тэнийэн хааллым! Букатын итийэн-кутуйан суруйа туруох курдукпун. Кыһыыта бэрт! Бу бэйэбит төрөөбүт-үөскээбит, хаарыаннаах күөх дуолбут, лиҥкир хара тыаларбыт, ычык ойуурдарбыт, күөх хампа чараҥнарбыт өтөрүнэн өрүттүбэт гына күл-көмөр буолан эрэллэриттэн ким долгуйбат, кыһаммат, аһыммат буолуой?
Дьиҥэр дьон бары туохха да кыһаммат, муус сүрэхтээх буолбатахтар. Хас биирдиибитигэр син биир иитиллэр Ийэ Сирбитигэр, Ытык айылҕабытыгар таптал кыра-улахан кыыма иитиэхтэнэн испитигэр, дууһабытыгар саһан сыттаҕа. Ол кыымы уһугуннаран, күөдьүтэн, салайан Ийэ Айылҕабыт көмүскэлигэр туруоҕун. Ол үөһэлэр, тойоттор сыыһаллар, кыһамматттар диэн куолулуу-куолулуу олорумуоҕун!
Алларааттан, ордук биһиги Айылҕа ортотугар олорор тыа дьоно, бэйэбит иитиллэн, аһаан-сиэн, бултаан-алтаан олорор күндү дойдубут чөл туругун туһугар тоҕо кыһаммат, киирсиэ, туруорсуо суохтаахпытый?
Түмүгэр лиҥкир тыабытын, ойуурбутун харыстыыр, эппитин-үүппүтүн элбэтэр саамай судургу, барыстаах дьарыгынан сааскы-күһүҥҥү өртөөһүн буолар диэн өссө төгүл бигэргэтэбин.
Уйбаан Пономарев.
Чурапчы.
“Туймаада”хаһ.
22.04.21 с.