“Айылҕаҕа куһаҕан күн-дьыл диэн суох” дииллэр эрээри, тыа хаһаайыстыбатыгар эҥкилэ суох сыл тосхойбутун өйдөөбөппүн. Буолаары буолан, Саха сирэ курдук кылгас сайыннаах, кэмчи сииктээх, быһата, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарга дьүөрэлэспэт килиимэттээх хотугу эрэгийиэҥҥэ остуоруйа олоҕун тэрийэр дэбигис кыайтарбат. Ону быйыл кэлэн ааспыт уот кураан сайыммыт өссө төгүл итэҕэттэ. Мантан аллара өрөспүүбүлүкэбит агро-бырамыысыланнай комплекса сүрүн көрдөрүүлэргэ 9 ый түмүгүнэн хайдах-туох туруктааҕын билиһиннэрэбит.
Сүөһү аҕыйыыр, ынах эбиллэр
Ынах сүөһү бары киэптээх хаһаайыстыбаларга 238185 ахсааннаах иитиллэн турар. Ол эбэтэр былырыыҥҥы туһааннаах кэм көрдөрүүтүттэн 0,5 %-нан аҕыйах. Ити иһигэр ынах төбөтө 79339-ка тиийэн 4,5 %-нан эбиллии бэлиэтэннэ. Маны исписэлиистэр тыа сирин ыалыгар 35 тыһыынчаны “тэбэн” биэриэхтээх ынаҕы харыстаан, былырыын күһүн идэһэҕэ ыччат сүөһүнү хото туттуунан быһаараллар.
Сылгы ахсаана былырыыҥҥы таһымыгар турар. Аһаҕас халлаан анныгар кыстыыр айылҕа оҕото кыһарҕаннаах тымныы кыһын охсон, төрүөҕэ аанньа тахсыбата. Сибиинньэ ахсаана – 20662 төбө, бу көрдөрүү былырыыҥҥы таһым 82,5 %-гар тэҥнэһэр. Ити оннугар таба (171916) 2,2 уонна көтөр (950913) 13,5 %-ныынан эбилиннилэр.
Төрүөх төрдө – сиэмэлээһиҥҥэ
Быйыл сиэмэлэниэхтээх 61756 ийэ сүөһү баарыттан искусственнай сиэмэлээһин былааныгар 34,5 тыһ. төбө турар (55,8 бырыһыана хабыллыахтаах). Отчуоттанар кэмҥэ “Сахаагроплем” СБТ былаанын 67,2% толорон, төрүөх биэриэхтээх сүөһү 37,6 %-ын хапта. Бары киэптээх хаһаайыстыбаларга 23198 ынах сиэмэлэннэ (ааспыт сыл туһааннаах кэмиттэн 699 төбөнөн элбэх), ити иһигэр ыаллар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар – 8499, бааһынай хаһаайыстыбаларга – 6561, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэригэр – 8138 төбө.
Улуустардааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениеларын дааннайдарынан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ынах 82,6 бырыһыана ууланан, 66432 ньирэй төрүөҕэ ылылынна (былырыыҥҥы туһааннаах кэм көрдөрүүтүттэн 3 %-нан ордук). Биэ 57,6 бырыһыана ууланан, 68327 кулун (0,5 %-нан аҕыйах), ийэ таба 52,4 бырыһыана ууланан, 41364 тугут (3 %-нан аҕыйах) төрөөтүлэр.
Эт-үүт үөтэлээбэт, сымыыт – дэлэй
Үүт баалабай ыама 126684,7 туонна (былырыын баччаҕа ыаммыт кээмэйтэн 3,2 %-нан аҕыйах) буолла. Хаалыы тахсыбыт төрүөтэ – саас уһуннук хатаан, хаһаайыстыбалар сайылыкка хойутуу көһүүлэрэ, ону тэҥэ курааннаан, уот туран, сүөһү мэччирэҥэ мөлтөҕө.
Ыаммыт үүттэн төһөтө тутулунна? Быйыл ыаммыт үүтү 20 улууска уонна Дьокуускай куорат уокуругар 35 соҕотуопкалыыр тэрилтэ тутара быһаарыллыбыта. Ынах сүөһүнү иитиини судаарыстыба өйүүр мэхэньииһимэ уларыйбытын аахсан, 2021 сылга 57421 туонна үүтү соҕотуопкалыыр былаан ылыллыбыта. Балаҕан ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, 41978,5 туонна тутулунна, ол эбэтэр былааннаммыт кээмэйтэн 73,1 бырыһыана.
Сүөһү уонна көтөр этин оҥорон таһаарыы тыыннаах ыйааһынынан 4324,2 туоннаҕа тэҥнэстэ. Бу көрдөрүү ааспыт сыл баччатыгар оҥоһуллубуттан 11,8 %-нан итэҕэс. Намтааһын сылгыны төрүөҕэ аҕыйаҕынан эккэ туттуу 24,1 %-нан түспүтүттэн таҕыста. Итиэннэ көтөр этин оҥоруу кээмэйэ эмиэ балачча аҕыйааһына (21,4 %-нан) сүрүн оҥорон таһаарааччы – “Сайсары” АУо (Нерюнгритааҕы көтөр фабриката) ааспыт сыл бүтүүтүгэр үп-харчы өттүнэн кыпчыттаран, бройлер сымыытын хойутаан баттаппытыттан төрүөттээх.
Оттон сымыыты оҥорон таһаарыы 28,1 %-нан эбиллэн, 117253,1 тыһ. устуука буолла.
Кураан сайын үүнүүнү сарбыйда
Быйыл саас өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 46717 гектарга тыа хаһаайыстыбатын култуурата ыһыллыбыта: итинтэн туорахтаах култуурата – 10618, хортуоппуйа – 6556, аһаҕастык үүннэриллэр оҕуруот аһа – 1340, сүөһү аһылыгар аналлаах култуура – 28203.
Сайын саҕаланыытыгар уһуннук ардаабакка, сир-уот кууран-хатан, тыа хаһаайыстыбатын култуурата уонна от мөлтөхтүк үүннүлэр. Сорох улуустарга аһыҥа турда. Ону тэҥэ Куорунайга, Намҥа, Сунтаарга уонна Бүлүүгэ ойуур уота тэнийэн, быһыыны-майгыны уустугурда сырытта.
Отчуоттанар кэмҥэ 9350 гектартан баалабайынан 9639 туонна туорахтаах култуура хомуйулунна (былырыыҥҥыттан 5 %-нан ордук, гектартан ортотунан 10,3 ц үүнүү ылылынна).
Бу кэмҥэ хортуоппуй хомуура, сүнньүнэн, түмүктэннэ: 6496 гектартан эбэтэр ыһыллыбыт иэниттэн 99 бырыһыана хостонно. Орто үүнүү гектартан 89,8 ц (2020 с. гектартан 115,3 ц этэ). Барыта 58368 туонна хостонно (былырыыҥҥы туһааннаах кэм көрдөрүүтүттэн 18 %-нан аҕыйах).
Оҕуруот аһа эмиэ ыһыллыбыт иэниттэн 99 бырыһыана хомуйулунна. Гектартан ортотунан 133,8 ц үүнүү (былырыын 186,7 ц этэ) ылыллан, 26850 туонна (ааспыт сыл баччатыгар баартан 14% итэҕэс) оҕуруот астанныбыт.
Өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар 392804,1 туонна от кэбиһилиннэ. Бу көрдөрүү былырыыҥҥыга 12 %-нан тиийбэт. Сүөһүгэ дороххой аһылык чычырбаһын ситэрэргэ анаан мобильнай биригээдэлэр былаан ылынан, ыраах быраҕыллан сытар сирдэргэ тиийэн оттоотулар. Кинилэр күүстэринэн 37470,3 туонна от бэйэ туһанарыгар уонна атыыга анаан бэлэмнэнилиннэ.
Маны таһынан 22921 туонна (-14,8%) сиилэс угулунна, 10671 туонна (-22%) сенаж сууланна.
Бааһынайдары өйөөһүн күүһүрэр
Быйыл “Агростартап” гранын ылар баҕалаахтар өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыттан сайаапка киллэрбиттэриттэн бырайыагы көмүскүүргэ 158 кыттааччы аһарыллыбыта. Кинилэр холбоон 336 мөл. солк. суумалаах өйөбүлү көрдөөбүттэрэ. Куонкурус хамыыһыйата бырайыагы көмүскээһин түмүгүнэн 38 саҕалааччы пиэрмэргэ 127,5 мөл. солк. суумалаах “Агростартап” гранын биэрдэ. Кинилэр истэриттэн 16-та эт уонна үүт хайысхалаах ынах сүөһүнү, 11-рэ сылгыны иитиини сайыннарыыга ананна. 5 пиэрмэр көтөрү иитэр, 3 пиэрмэр оҕуруот аһын уонна бурдугу үүннэрэр былааннаахтар. Кыайыылаахтар истэригэр таба иитиитин, балыктааһыны уонна сир аһын астааһыны сайыннарар бырайыактаахтар бааллар.
Дьиэ кэргэн пиэрмэлэрин сайыннарыыны өйөөһүҥҥэ Амма, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Куорунай, Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Ньурба, Өлүөхүмэ, Сунтаар, Таатта, Уус Алдан, Хаҥалас, Чурапчы улуустарыттан 19 пиэрмэр хапсан, 176,6 мөл. солк. кээмэйдээх үп тиксэриллиэҕэ.
Сүөһүнү иитэр хаһаайыстыбалары үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии бырагыраамата быйыл салҕанан, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 375,8 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Сүүмэрдээһин түмүгэр 145 хаһаайыстыба, ол иһиттэн 101 бааһынай хаһаайыстыба, талыллан бырагыраама өйөбүлүнэн туһанар буолла.
Салаалары сайыннарар көмөлөр
Быйыл племенной ыччат сүөһүнү атыылаһыыга 128,2 мөл. солк. көрүллүбүтэ, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн – 117,9 мөл. солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн – 10,3 мөл. солк. Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччулар өрөспүүбүлүкэ племенной хаһаайыстыбаларыттан 730 убаһаны, 237 ынах сүөһүнү, 25 сибиинньэни атыыластылар. Өрөспүүбүлүкэ таһыттан 150 тиҥэһэни атыылаһан аҕаллылар: Бүлүү улууһунааҕы “Тыымпы” ПК Красноярскай кыраайтан кыһыл эриэн боруода 50 бургунаһы, “Батамайдааҕы” ХЭУо (Ленскэй) Архангельскай уобаластан холмогор боруода 100 бургунаһы ыллылар. Ону тэҥэ килиэккэлээх кыылы иитээччилэр Татарстантан 400 кииһи атыыласпыттарын аҕалыахтара.
Көтөрү иитии салаатын сайыннарыыга 419,2 мөл. солк. тиксэрилиннэ. Бырамыысыланнай төрүккэ үлэлиир тэрилтэлэр 9 ый түмүгүнэн 100285,7 тыһ. устуука сымыыты оҥорон таһааран, 752,8 мөл. солк. суумаҕа батардылар. Ол эбэтэр ааспыт сыл туһааннаах кэмиттэн 25,7 %-нан элбэх сымыыты ыллылар. Ити иһигэр “Дьокуускайдааҕы көтөрү иитэр фабрика” АУо 45,2% эптэ (57685,2 тыһ. сымыыт).
Түргэнник ситэр салааны сайыннарыы дьаһалларын олоххо киллэрэн, көтөр иитэр фабрикалар нэһилиэнньэҕэ 76006 сымыыттыыр кууруссаны уонна чоппуусканы атыылаатылар. Бу көрдөрүү былырыыҥҥытааҕар 17,6 бырыһыанынан ордук. Дьокуускайдааҕы фабрика 56031, “Сайсары” АУо (Нерюнгри) 11553, “Новай” сопхуос” АУо (Мииринэй) 8422 төбөнү батардылар.
Сибиинньэни иитииттэн ылыллар бородууксуйаны элбэтэр туһуттан бу салааны өйөөһүҥҥэ 96,1 мөл. солк. тиксэриллибитэ. “Хатастааҕы сибиинньэ комплекса” ХЭУо уонна “Сибиир” ПТХК 9 ыйга 576,9 туонна эти оҥорон таһаардылар. Отчуоттанар кэмҥэ 136 мөл. солк. суумаҕа 517,9 туонна сибиинньэ этин батардылар.
Ити хаһаайыстыбалар өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо этинэн хааччыналларын тупсарарга анаан 1,5-2 ыйдаах сибиинньэ оҕолорун улуустарга атыылааһыны тэрийдилэр. Барыта 3797 төбө батарыллан, ааспыт сыллааҕыны 5,3 %-нан куоһарда.
Саҥалыы сэбилэнии – сарсыҥҥыны тэринии
Тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэрин матырыйаалынай-тэхиньиичэскэй базаларын бөҕөргөтөр инниттэн үүтү уонна эти астыыр саҥа тиэхиньикэ-тэрил атыылаһалларыгар, буойуна сыаҕын туталларыгар анаан “Амма”, “Чурапчы”, “Дүпсүн” (Уус Алдан), “Якутнацпродукт” (Мэҥэ Хаҥалас), “Бөртө Ас” (Хаҥалас), “Дьааҥы бородууктата” (Үөһээ Дьааҥы) кэпэрэтииптэргэ субсидия көрүҥүнэн 44,8 мөл. солк. кээмэйдээх грант үбэ бэрилиннэ. Грант ылааччылар хас биирдии 3 мөл. солкуобайдарыгар 1 үлэ миэстэтин таһаарыахтаахтар уонна бородууксуйаны батарыыны 8% улаатынныарыахтаахтар.
Сиртэн үүнүүнү ылыыга үлэлэһэр хаһаайыстыбалар базаларын хаҥатыыга, саҥардыыгаэмиэ өйөбүл оҥоһуллар. Ол курдук, Амма Сэргэ Бэһигэр А.К. Фомин бааһынай хаһаайыстыбата 500 туонна оҕуруот аһа батар истээх эбийиэгин алтынньыга үлэҕэ киллэриэҕэ. “Якутопторг” АУо 2,5 туонна хортуоппуйу харайар тутуута саҥалыы сөргүтүллэр. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн ити эбийиэктэри тутууга 29,6 мөл. солк. кээмэйдээх өйөбүл оҥоһулунна. Тулагы Сыырдааҕар “Саюри” ХЭУо сылы эргиччи үлэлиир тэпилииссэтин комплексын 3-с уочарата сэтинньигэ үлэҕэ киирэрэ былааннанар.
Сүөһү аһылыгын оҥорон таһаарыыны сайыннарыыга тосхоллоох муниципальнай бырагыраамалары өйөөн, кыттыгас үбүлээһиҥҥэ быйыл өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 105 мөл. солк. тиксэрилиннэ. Барыта 16 улуус сүүмэрдээһини ааспыта. Улуустар бу сыалга бүддьүөттэриттэн 97,9 мөл. солк. көрбүттэрэ.
Түмүк оннугар
Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы бырагырааматын өйөөһүҥҥэ быйыл өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 10 млрд 241,6 мөл. солк., федеральнай бүддьүөттэн 638,6 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Алтынньы 1 күнүнээҕи туругунан, үбүлээһини толоруу 81,6 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ. Бу иһиттэн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 8 млрд 681,5 мөл. солк., дойду хааһынатыттан 198,1 мөл. солк. тиксэрилиннэ. Быйыл муниципальнай оройуоннар уонна куораттардааҕы уокуруктар тыа хаһаайыстыбатын үлэтин өйөөһүҥҥэ судаарыстыба сорох боломуочуйаларын толороллоругар анаан 5 млрд 762,9 мөл. солк. кээмэйдээх субвенция көрүллэн турар. Мантан отчуоттанар кэмҥэ 5 млрд 151,5 мөл. солкуобайа тиксэрилиннэ. Ити иһигэр кэтэх сүөһүлээх ыалларга 1 млрд 69,4 мөл. солк. (туолуута – 85,3%) бэрилиннэ. Сүөһү бородууксуйатын оҥорон таһаарыыны, астааһыны итиэннэ сиртэн үүнүүнү ылыыны хааччыйар хайысхаларга 2 млрд 792,7 мөл. солк. (97,6%) тустаахтарга тиэрдилиннэ. Оттон 9 ый түмүгүнэн 17 млрд 660,6 мөл. солк. кээмэйдээх тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата оҥоһуллан таҕыста. Былырыыҥҥы туһааннаах кэм таһымыгар тэҥнээтэххэ, 97,3 бырыһыана оҥоһулунна.
Василий Никифоров
Подробнее: https://ulus.media/article/28051