Уйбаан Пономарев. Чурапчы. Ватсабынан кэллэ.
Маҥнайгы президеммит М.Е.Николаев олохтон барбытын истэн соһуйдум, олус хомойдум. Өрөспүүбүлүкэ дьоно бары да соһуйдахтара, курутуйдахтара. Улахан сүтүк! Мин кини ыалдьарын туһунан төрүт истибэт этим. Онон олохтон барыа диэн санаан да көрбөт этим. Онтукам… Ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии, соһуччу буолла.
Михаил Ефимович миигиттэн биир сыл аҕа. Биир көлүөнэ дьоно буоллахпыт. Онтон сиэттэрэн мин – көннөрү тыа оҕонньоро, кини туһунан туох да кырааската суох санааларбын суруйарга сананным.
Мин кинини аан маҥнай чугастан Кытаанаҕым нэһилиэгэр сэбиэттии сылдьан көрбүтүм. Сылын умнубуппун. Сойуус ыһыллыан эрэ иннигэр этэ. Кураан сайын буолан дьону мунньан Саллаҥа диэн сиргэ дулҕа бэлэмнии сылдьыбыппыт. Арай ол үлэлии сырыттахпытына эргэ соҕус тиэнтэбэй УАЗ-ик кэллэ. Массыына иһиттэн Михаил Ефимович биир эрэ сирдьит киһилээх тахсан, дьоҥҥо кэлэн, дулҕа үрдүгэр олорон кэпсэттэ. Оччолорго кини тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ этэ. Онно кини наҕыл, лоб бааччы куолаһынан соторутааҕыта Канадаҕа бара сылдьыбытын, ордук Канада фермердэрин үлэлэрин туһунан хайгыырдыы кэпсээбитэ өйбөр хатанан хаалбыт. Онтон ыла мин бааһынайынан «ыалдьан» элбэхтик суруйан, туруорсан бэйэм фермер буолбутум.
Иккис түгэн. Биир саас хаардаахха «Чурапчы» сопхуос киинэ Уһун Күөлтэн: — Михаил Ефимович эһиэхэ барда – диэн эрийдилэр. Чаас аҥара айанныыр сир. Биһиги бары хонтуораҕа мустан чаастан ордук кэтэстибит. Миниистирбит мэлигир. Онтон, арай, төттөрү өттүттэн УАЗ массыына кэлэн хонтуора иннигэр хорус гынна. Ол кэннэ сопхуоспут кылаабынай зоотехник, бөдөҥ-садаҥ киһи М.Кириллин киирэн ыксаабыт аҕай куолаһынан: — Хайа, Михаил Ефимович манна сырытта дуо? — диэн ыйытта. Онтукайбыт миниистирбит дэриэбинэни таарыйбакка, үрэҕинэн быһа Илиҥ Нама диэн улахан ферма хотонугар киирэн, кэрийэ сылдьан үлэһиттэри кытта кэпсэппит уонна салгыы Арыылаах отделениятыгар ааһа турбут. Онтон заотехникпыт кыһыл муннукка киирэн тугу эрэ гына сылдьан тойонун “сүтэрэн” көрдүү сылдьар эбит. Дьэ оннук, Михаил Ефимович элбэх «үөргэ-сүүрүккэ» наадыйбат, быһаччы үлэ дьонун кытта алтыһарын сөбүлүүрэ.
Онтон билиҥҥи улахан тойоттор, миниистирдэр кини курдук «сүтэн» көрдөтүө этилэр дуо?
Үһүс түгэн. 1992 сыл тохсунньута быһылааҕа. Тымныы оройо. Кырата 50 кыраадыс эбитэ буолуо. Арай араадьыйабын холбообутум Михаил Ефимович Арассыыйа президенэ Б.Н.Ельцин кэлбитин ыраах Анаабырга быһылааҕа, тордоххо киллэрэн табаһыттары кытта көрүһүннэрдэ. Онтон сарсыҥҥы күнүгэр Мэҥэҕэ таһааран сууллаары гыммыт оскуоланы көрдөрдө диэн кэпсээтилэр.
Онтон билигин, арай, В.Путин кэллин? Оннугу көрдөрүө этилэр дуо?
Төрдүс түгэн. Эмиэ 1992 сыл сайына. Ытык-Күөлгэ П.А.Ойуунускай 100 сааһынан улахан ыһыах буолбута. Онно мин сылдьыбытым. Ол ыһыахха Михаил Ефимович Б.Н.Ельцины аҕалан ыалдьыттаппыта. Сэлэлээн турдахпытына аттыбытынан кэлэн ааспыттара.
Онно мин санаабытым. Михаил Ефимович Арассыыйа “ыраахтааҕытын” кыһын туундараны көрдөрөн биһиги хайдахтаах курдук уустук усулуобуйаҕа олорорбутун, онтон сайын аҕалан Саха сирэ сайынын ха йдах курдук кэрэтин көрдөрөн элбэх «очкуону» хомуйбут буолуохтаах.
Бэһис түгэн. 1992 сыл ахсынньытыгар Дьокуускайга опера уонна балет тыйаатырыгар Саха омук улахан тэрээһиннээх, икки күннээх маҥнайгы кэнгириэһэ буолбута. Өссө онно мин аан маҥнайгынан тыл эппитим. Муодата диэн ол Конгреска Михаил Ефимович суоҕа. Онтукайбыт кини Б.Н.Ельцины кытта Кытайга барбыт диэбиттэрэ. Онно биһиги киһибит Арассыыйаҕа улаханнык сыаналанар, ыйааһыннаах, аптарытыаттаах да киһи эбит диэн киэн тутта санаабытым.
Чэ, итинник түгэннэри этэн туран өссө биир өрөспүүбүлүкэбит, барыбыт дьылҕабытыгар сүҥкэн улахан суолталаммыт, историческай телеграмма туһунан ахтан ааһыым. 1991 сыл. Балаҕан ыйын 15 күнэ. Сэбиэскэй сойууспут ыһыллаары турар алдьархайдаах араллааннаах, хайдах-туох буоларбыт биллибэт кэмэ. Оччолорго М.Е.Николаев СӨ Үрдүкү сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн, Б.Н.Ельцин РСФСР президенинэн үлэлииллэрэ. Дьэ, ити күн (15.09.91) Михаил Ефимович Б.Ельциҥҥэ, быһаччы эттэххэ, ити күнтэн Саха сирэ ССРС гохраныгар, минфиҥҥэ көмүһү-алмааһы ыытарын тохтотор, Арассыыйа уонна СӨ икки ардыгар сыһыаннарын уонна этиилэри түргэтэтэр туһунан правительственнэй телеграмма ыыппыт! Хайдахтаах курдук хорсун быһыыный!!! Этэргэ дылы, баһын былаахыга уурууга тэҥнээх, барыбыт дьылҕатыгар ураты суолталаммыт телеграмма! Сотору кэминэн Ельцин «сувернитеты өрөспүүбүлүкэлэр төһө кыайаргытынан ылын» диэн Арассыыйаны букатыннаах ыһыллыыттан быыһаабыт уурааҕа тахсар.
Мин саныахпар Михаил Ефимович ити телеграммата биһиги буолунай сувернитеты, хостоммут алмааспыт 20%-нын бэйэтин сыанатыгар ыларбытыгар улахан суолталаммыта буолуо дии саныыбын. Ол түмүгэр тутуу бөҕө ыытыллан, сахалар омук быһыытынан өрөйөн-чөрөйөн, төрүт култуурабыт, үгэстэрбит күүскэ сайдан барбыттара. Олору эрэдьиэстээмиим. Барыта биллэллэр.
Арай бииртэн хомойо саныыбын. Михаил Ефимовиһы үһүс болдьоххо президенинэн талбыппыт буоллар суверенитеппытыттан балачча ордубут, улахан тэрилтэлэрбит итинник босхону үрдүнэн атыыламматах буолуо этилэр диибин. Ону бэйэбит сахалар өйдөөҕүмсүйэн, утарсан быыбарга киирбэтэҕиттэн хомойо саныыбын.
Түмүгэр, мин Михаил Ефимович Николаевы аныгы кэм Максим Аммосовыгар холуубун, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтигэр, бэйэтин сахатын омугар тугунан да кэмнэммэт элбэҕи оҥорбут улуу киһинэн ааҕабын. Кини оҥорбут үтүөтэ хаһан да умнуллуо суоҕа!
Ол кэннэ ДП-1 иннигэр эбэтэр ханнык эрэ киин сиргэ Михаил Ефимовичка көннөрү бюст буолбакка, улахан турар памятнигын туруорарга этии киллэрэбин.
Бүтэһигэр бу суруйуубун киэҥник тарҕата сатыыргытыгар баҕарабын.
Уйбаан Пономарев. Чурапчы.